24. Հայկական Սրբազան Տօմարը ե՞րբ է փոխարինուել շարժականով

Չորրորդ եւ հինգերորդ դարի հայկական մատենագրական աղբիւրներում⁶⁶⁰660. Տես՝ Ագաթանգեղոս, Զենոբ Գլակի Ասորեցի, եւ Կորիւն: օգտագործուել են հայկական ամսանուններից ոմանք, առանց Յուլեան տօմարի ու ամիսների յիշատակութեան, եւ առանց զուգահեռների: Սա խօսում է այն փաստի մասին՝ որ քրիստոնէացումից մինչեւ 5-րդ դարը, շուրջ 150 տարի՝ Հայաստանում չի կիրառուել շարժական տօմար, ոչ էլ օտարամուտ տօմար:

Ըստ մատենագրական տեղեկութիւնների՝ Յուլեան տօմարի 428 թուականի Օգոստոսի 11-ը համընկել է Հայոց Նաւասարդեան տօնախմբութիւնների սկզբին, նոյնն է թէ Յաւելեաց ամսի սկզբին եւ Ամանորին:

Է. Աղաեանն հարց է տալիս. «Թե ինչո՞ւ Հովհաննեսն (Սարկաւագ Իմաստասէրը – Մ.Ն.) իր տոմարի սկզբի՝ ամանորի համար 428 թվականի դրությունն է ընդունել, մնում է բաց»:⁶⁶¹661. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 186:

Փորձենք վերացնել այդ բացը:

428-ից 301 յետադարձ հաշուարկով՝ 301 թուականին քրիստոնէութեան պետականացման ժամանակ Նաւասարդեան տօնակատարութեան սկիզբը (Յաւելեացի 1-ը) զուգադիպում է Յուլեան Սեպտեմբերի 12-ին, ⁶⁶²662. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 23: ինչը չի համապատասխանում մեր վերականգնած Հայկական Սրբազան Տօմարի Յաւելեացի սկզբին՝ ոչ նահանջային 301-ի Օգոստոսի 18-ին: Այսինքն, եթէ անշարժ տօմարից անցումը շարժականի կատարուած լինէր հենց քրիստոնէութեան պետականացման օրերին՝ ապա 301 թուականին Յաւելեացի 1-ը զուգահեռ պիտի ունենար Յուլեան Օգոստոսի 18-ն:

Մեր կարծիքով, անշարժ տօմարից անցումը շարժականի՝ տեղի է ունեցել աւելի ուշ, երբ Հայաստանում քաղաքական իրադրութիւնը գործել է ընդդէմ պետական ու հոգեւոր-եկեղեցական ինքնուրոյնութեանն ու շահերին, սակայն…

Կրկին 428-ից յետադարձ կատարելով՝ Յաւելեացի 1-ն իր բուն զուգահեռներից Օգոստ. 17-ն է գտնում 404 թուականին, իսկ 400-ին հանդիպում է Օգոստոսի 18-ին:⁶⁶³663. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 23: Սոյն թուականներից մէկն էլ հիմք պիտի ծառայէր ու սկիզբը լինէր հայկական շարժական տօմարի:

Քննարկենք երկու պարագաները՝ ու փորձենք գտնել անցումային հնարաւոր թուականը:

Յովհաննէս Սարկաւագ Իմաստասէրն իր տօմարը կազմելիս՝

«Հատուկ սյունակում որպես գիշերահավասարի կայուն օր գրել է մարտի 20-ը, իսկ իր տոմարական զանազան աշխատություններում էլ բազմիցս շեշտում է, որ գարնանամուտը եւ գիշերահավասարի օրը մարտի 20-ն է»:⁶⁶⁴664. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 43:

Յովհաննէս Սարկաւագի այս պնդումները երբէք պատահականութիւն չեն:

Քանզի Յովհաննէս Սարկաւագի տօմարն սկսող 1084 թուականը եղել է նահանջ տարի, ու այդ պատճառով էլ իր հիմքում պէտք է ունենար Մարտի 20՝ գարնանային գիշերահաւասար դրոյթը: Նա այդպիսով անուղղակիօրէն յուշել է մեզ՝ որ տօմարի շարժականացման թուականը, այն է Հայկական Սրբազան անշարժ Տօմարի վերջին տարին՝ եղել է նահանջ տարի, ուստի գարնանային գիշերահաւասարի օրն էլ եղել է Մարտի 20-ը, եւ ոչ թէ 21-ը:

Իսկ քանի որ 428 թուականից յետադարձ հաշուարկով Յուլեան նահանջային 400 թուականին գարնանային գիշերահաւասարն ու Ահեկանի 1-ը պատահում են Մարտի 21-ին՝ փոխանակ 20-ի, ապա այդ թուականը չէ՛ր կարող լինել Հայկական Սրբազան անշարժ Տօմարի օգտագործման վերջին տարին:

Գարնանային գիշերահաւասարը Մարտի 20-ին եւ Ահեկան ամսի սկզբում՝ իսկ Ամանորը Օգոստոսի 17-ին են զուգադիպում միայն նահանջ տարիներում: Այդ իրադրութեան հանդիպում ենք Յուլեան 404 թուականին: Ուստի կարելի է համարել՝ որ հենց 404 թուականի Յաւելեացի 1-ն է (Յուլեան Օգոստոսի 17-ն) հիմք ծառայել հայկական շարժական տօմարին:

Հայագէտներից շատերն են հարց տուել, թէ ի՞նչ առիթով 428 թուականը յետագայ դարերում դարձել է տօմարական հաշուարկների ելակէտը: Արդեօք 428-ին Հայաստանի երկփեղկո՞ւմն է առիթ դարձել՝ այն հիմք ընդունելու համար: Բայց չէ՞ որ դա տխուր մի իրադարձութիւն է, ո՛չ արժանի յիշատակման:

Մեր ուսումնասիրութիւնը ցոյց տուեց, որ 428-ի հիմքը 404 թուականն է եղել, ուստի հայկական առաջին շարժական տօմարի կիրառումը նուիրուած պիտի լինէր գրերի գիւտի մեծ իրադարձութեան՝ այդ տասնամեակներում միակ պայծառ եղելութեան:

Խորենացու տուած ժամանակագրութեան ուսումնասիրութեամբ գտել ենք՝ որ սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց 403-404 թուականներին վարել է Հայոց Վարազդատ թագաւորի (403-ից 407թ.) քարտուղարութիւնը: 404-ին նա հեռացել է պաշտօնից՝ ու նուիրուել հոգեւոր գործունէութեան, եւ յատկապէս Հայոց այբուբենի վերականգնման աշխատանքին: Ահա այդ մեծ գաղափարի՛ ծննդեանն է նուիրուել Հայոց առաջին շարժական տօմարը՝ եւ ո՛չ թէ ուղղակիօրէն գրերի գիւտին, ինչը իրականացուել է 432 թուականին միայն:

Մեծ հաւանականութեամբ՝ սոյն տօմարի հեղինակը կարելի է համարել սուրբ Սահակ Պարթեւ հայրապետին, որն իր գահակալութեան առաջին շրջանում (414-452թ.) եւ նոյն 428 թուականին կազմել է Հայոց առաջին շարժական տօմարը, 404 թուականի հիմքով:

Մեր կարծիքով, նահանջ տարիներ չունեցող այդ անկատար տօմարով նա փորձել է հակադրուել թէ՛ պարսկականին (որը «նոյնական էր հայկականի հետ»), եւ թէ՛ հռոմէկանին (որը նահանջ տարի ունէր), որպէս մշակութային անկախութեան մի դրսեւորում՝ նաեւ ի հաւերժացումն Մաշտոցի մտքի փայլատակման:

Փորձենք յետադարձ հայեացքով վերլուծել դրութիւնը՝ եւ գտնել այդպիսի կոպիտ փոփոխութեան ենթապատճառները:

Հայոց Սրբազան Տօմարը շարժականի վերածողը աշխատել է զուգորդել աւանդական հայկականն ու Յուլեանը: Հայկական 13 ամսեայ տարուայ փոխարէն՝ նա ստիպուել է ընդունել 12-ամսեայ Յուլեանը: Նաեւ 30-օրեայ ամիսների փոխարէն՝ հետեւել է Յուլեանին: Երկու խնդիրները միանգամայն լուծել է՝ հրաժարուելով հայկական 5-6-օրեայ Յաւելեաց ամսից, եւ ունեցել է 12-ամսեայ տարի՝ առանց քառամեայ նահանջների: Յաւելեացի 5 օրերը տեղաբաշխել է միւս ամիսների վրայ՝ համապատասխանեցնելով Յուլեան ամիսների օրերի քանակին:

Սակայն հայկական տօմարից վերացնելով Յաւելեաց ամիսը՝ Ամանորը յայտնուել է Հոռի ամսի սկզբում: Բայց Ամանորի «Նաւասարդեան» կոչուող տօնախմբութիւնների ժողովրդական դարաւոր աւանդութիւնը պատճառ է հանդիսացել, որ նա Ամանորը Հոռիից տեղափոխէր մի ամիս ետ՝ Նաւասարդ ամսի սկիզբը: Սրանից էլ 404-ի դրութեամբ՝ ստացել է «Նաւասարդի 1=Ամանոր» ու «Նաւասարդի 1= Օգոստոսի 17», որն էլ 428 թուականի դրութեամբ (տօմարի ստեղծման օրերում) հանգելու էր «Նաւասարդի 1 = Օգոստոսի 11» պատկերին:

Այս կերպ նա ինքնուրոյնութեանբ է օժտել հայկական շարժական տօմարը՝ այն հեռացնելով թէ՛ պարսկականից եւ թէ՛ Յուլեանից, ձգտելով մշակութային անկախութեան՝ թեկուզ եւ հետեւանքները լինէին քաոսային:

Այդ տօմարն իր տօնացոյցերով գործել է մինչեւ Յուլեան 551 թուականը՝ այսինքն 146 տարի, երբ Յուլեանից ետ է ընկել 36.5 օրով: Իսկ 128-ամեայ օրէնքը նկատի ունենալու դէպքում՝ 35.5 օրով (1 ամիս եւ 5. 5 օրով), ինչը ահռելի մի տեղաշարժ է:

Հայաստանում սոյն խառնաշփոթը տիրել է մինչեւ 584 թուականը՝ երբ Մովսէս Եղուարդեցի հայրապետը Դուինի Գ. ժողովում ընդունել է Էաս Աղեքսանդրացու 532-ամեայ պարբերաշրջանը, եւ 552 թուականի Յուլիսի 11 = Նաւասարդի 1 կացութեամբ՝ կիրառութեան է դրել Հայոց Մեծ թուականը: Սոյն 552-ամեայ պարբերաշրջանի աւարտի պատճառով՝ 1085 թուականին, Յովհաննէս Իմաստասէրն ստեղծել է հայոց նոր անշարժտօնացոյցն ու տօմարը (նահանջների մուտքագրումով), որի սկզբնակետը (1085 թ.) կոչուել է «Հայոց Փոքր Թուականութիւն», իսկ տօմարը՝ «Սարկաւագադիր տօմար Հայոց»:⁶⁶⁵665. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 22, 27: