2. Հայկական Սրբազան Տօմարի Համակարգի Հիմքերը
Աղաեանը շարունակում է.-
«Այս (Պարսկական ու հայկական տօմարների – Մ.Ն.) նույնութիւնը անառարկելի է, հին օրացույցի կառուցվածքը բացարձակապես նույնանում է պարսկականի հետ: Երկու տոմարներում էլ տարին բաժանվում է 12 երեսնօրյա ամիսների, որոնց ավելանում է հայոց հավելյաց 5 օրը, պարսիկներինը՝ նույնպես: Պարսիկների նոր տարվա սկիզբն է եղել գարնանային գիշերահավասարի օրը, հայերինը՝ նույնպես, որ կհաստատենք ստորեւ»:605605. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 34:
Մենք չենք ժխտում, որ գարնանային եւ աշնանային գիշերահաւասարները տարեգրութեան հիմքերն են, որովհետեւ միայն դրանք են բնութեան ժամանակագրական երկու հաստատուն կռուանները՝ որոնցով կարելի է կողմնորոշուել ժամանակների մէջ: Սակայն այն որ Աղաեանը ցանկացել է «հաստատել» թէ հայկական տարին սկսուել է գարնանային գիշերահաւասարից՝ սկզբունքօրէն անընդունելի է:
Քանզի գիշերահաւասարները ոչ թէ Գարնան եւ կամ Աշնան ամիսներն սկսող օրերն են՝ այլ դրանց երկրորդ փուլն սկսող օրերն են, ահա թէ ինչու:
Ինչպէս ոեւէ էութիւն նախ ունենում է արգանդային սկիզբ, ապա ծնուելով թեւակոխում է հասունացման անչափահաս փուլ, ապա անցնում է իր ինքնուրոյն գործունէութեան ու արգասաբերութեան շրջանին, եւ վերջում թեւակոխում է անկումային ժամանակաշրջանին ու մահանում՝ այդպէս էլ տարին է լինում:
Տարուայ սաղմնային փուլն սկսւում է դեռեւս ձմեռային արեւադարձի օրից (Դեկտ. 21/22): Ծնունդը կայանում է Փետրուարի 18-ին: Մի ամիս (30 օր) անց թեւակոխում է Գարնանային գիշերահաւասարին՝ որով սկիզբ է առնում հասունութեան ու գործունէութեան ժամանակաշրջանը:
Հայ իրականութեան մէջ մեր տեսակէտին հակադրուել են քրիստոնեայ հայրերը՝ դեռեւս V-րդ դարից սկսեալ: Հենուելով Սուրբ Գրքի տուեալներին՝ նրանք փորձել են արդարանալ, թէ արարչութեան օրերում նոր տարին սկսուել է Գարնանային գիշերահաւասարից՝ այսպէս.
«Եւ արդ՝ հասարակած տուընջեան եւ գիշերոյ606606. Գիշերահաւասարը: սկիզբն է տարւոյն եւ ամսեանն առաջնոյ, քանզի ամիսն առաջին անտի առնու սկիզբն: Զի ի սկզբանէ արարածոց ոչ եթէ նախ սերմն ինչ իրիք էր, այլ գրեալ է, թէ՝ Բխեաց երկիր զբոյս խոտոյ եւ զամենայն ծառ պտղաբեր: Եւ ապա ստեղծաւ մարդն եւ հաստատեցան անասունք եւ զեռունք, զի առժամայն իբրեւ լինիցին, գտցին առաջի նոցա հունձք պատրաստականք առ ի դարման կերակրոյ նոցա, որպէս եւ այժմ ամենայն ինչ որ ծնանի զաւրութեամբ եւ առաջնորդութեամբն Աստուծոյ, գտանէ կաթն ի ստինս մաւր իւրոյ պատրաստական»:607607. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 120:
Այսինքն, թէ առաջին բոյսերն ու ծառերը բխել են հողից, կենդանիներն ու մարդիկ արարուել են անմիջականօրէն՝ եւ չեն առաջացել սերմերից, ձուերից ու սաղմերից, ինչպէս յետագայում եւ առ այսօր: Հետեւաբար նրանք չեն ունեցել արգանդային ու յետ արգանդային հասունացման շրջան՝ ինչի պատճառով էլ տօմարը պէտք է հաշուել հասունութեան սկզբից, այլապէս՝ Գարնանային գիշերահաւասարից:
Սակայն քննելով բնութեան երեւոյթները, բուսական ու կենդանական աշխարհը՝ մենք չենք կարող ժխտել առնուազն ծննդից յետոյ զարգացման փուլի առկայութիւնը, ինչը կայանալու առաջին քայլն է:
Հայկական Սրբազան Տօմարի ժամանակակարգը վերականգնելիս՝ մենք առաջնորդուել ենք ա՛յս սկզբունքով, նաեւ հիմք ենք ընդունել դարաւոր Տերնտեսի անշարժ ամսաթիւը, հայկական ամսանունների իմաստները, ու մի քանի այլ կարեւոր փաստարկներ՝ որոնք ստորեւ բերելու ենք մեր վերլուծութեամբ: