11. Քաղոց

Աճառեանի մօտ՝ «Հայկական տոմարի հինգերորդ ամիսը»:⁶⁴⁰640. Հր. Աճառեան, նոյն, «Քաղոց» բառի տակ:

Նոյնպէս եւ մեզ մօտ Քաղոցը 5-րդ ամիսն է ամիի, իսկ տարուայ 11-րդը:

«Քաղոց»-ն սկսւում է Նոյեմբերի 21-ին ու աւարտւում Դեկտեմբերի 20-ին: Բառի «քաղ» արմատը տառացիօրէն բովանդակում է «ք (քանակ)- աղ (ուտելիք)-ի» իմաստը («ք»-ն յոգնակերտ մասնիկ է), ուստի ամիսը նուիրուել է Աշնան աւարտին հաւաքուող ուտելիքի պաշարների-պահածոների պատրաստմանն ու վառելափայտի կուտակմանը:

«Քաղոց»-ը ձմռան առաջին ամիսն է:

Աճառեանի բառարանի «Հաւելուած»-ում «Քաղոց» բառի տակ կարդում ենք.

«(Տաթեւ. հարց 200) ՛՛Զի քաղոցի տասն ձմեռնամուտ է՛՛: Նաեւ՝ ՛՛Արի մարդոց է աւրս եւ ոչ թուլից եւ վատաց՛՛», ըստ Վանականի ու Գրիգոր Տաթեւացու:

Համապատասխանում է «Աղեղնաւոր» կենդանակերպին՝ քանզի այս ամսում նաեւ որսորդութեամբ են զբաղուել:

Որպէս աղ-ուտելիքի քանակի ամիս՝ «Քաղոց»-ը բովանդակում է նաեւ պահեցողութեան խորհուրդն ու սկիզբը:

Հայ եկեղեցու կանոնադրութեամբ՝

«Նոյեմբերի կեսերիցմինչեւ ս. Ծնունդ հունվար 6, շուրջ 50 օր տեւողություն ունեցող պահքը կոչվում է Հիսնակի Պահք»:⁶⁴¹641. Գեվորգ Սերայդարեան, «Եկեղեցական Տոմարագիտություն», Եր. էջ 94:

Եթէ Յիսնեակի Պահքը սկիզբ առնի Քաղոցի մէկից (Նոյեմբերի 21-ից), ապա կ՛աւարտուի Արաց ամսի 20-րդ օրում, Յունուարի 9-ին եւ ոչ թէ 6-ին:⁶⁴²642. Նոյեմբերում 10 օր + Դեկտեմբերում 31 օր + Յունուարում 9 օր =50 օր: Սակայն քանի որ այդ պահքը «շուրջ 50 օրտեւողություն ուենցող» է, եւ Յունուարի 6-ը հաստատուն օր է որպէս Ծննդեան օր՝ ապա կարող ենք ասել, որ Յիսնակի Պահքը կատարուել է 46 օրերի ընթացքում: Եկեղեցու կանոնակարգով ընթացիկ պահքի Շաբաթ եւ Կիրակի օրերը ուտիք են՝ այսինքն ուտելը թուլատրուած է: Ըստ այնմ սոյն պահեցողութեան օրերի իսկական քանակը կը լինի մօտ 32 օր՝ աւարտուելով Արաց ամսի 17-րդ Ասակ օրում:

Աւելացնենք որ Քաղոցի զուգահեռ «Աղեղնաւոր» անուան մէջ առկայ է յատկապէս պասուց ուտելիքը՝ երբ «աղ-եղն»-ը եղոտ ուտելիքն է, եւ «եղ»-ը բուսական իւղն է, մինչդեռ «իւղ»-ը (հնագոյն «եւղ»-ը)՝ կենդանականը:

Եղիշէ պատմիչը նկատի ունի Քաղոց ամսուայ սկզբից մինչեւ սուրբ Ծննդեան տօնը երկարող պահքը՝ երբ ասում է.

«Եւ քանզի ժամանակ ձմերայնոյ հասեալ էր… Իբրեւ այն ամենայն աջողութիւն լինէր երկիւղածացն Աստուծոյ, ամենայն եպիսկոպոսունք եւ երիցունք պատուէր հրամանի տուեալ աշխարհին, զողջոյն ամիսն Քաղոցպահօք եւ աղօթիւք առնել խնդրուածս առ Աստուած, եւ զտօն պատերազմացն յաղթութեան խառնել ի սուրբ տօն յայտնութեանն Քրիստոսի, զի անխափան կացցէ մեծ յիշատակարանս այս ընդ աստուածային անանց տօնին»:⁶⁴³643. Եղիշէ, «Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին», Երեւան 1957, էջ 80-81:

Այսինքն եպիսկոպոսները զինուորներին եւ ժողովրդին պատուիրել են՝ որ ամբողջ Քաղոց ամիսը պահք բռնեն, մինչեւ Յունուարի 6-ը՝ Յիսուս Քրիստոսի Ծննդեան օրը: