5. Յաւելեաց եւ Հաւ
«Յաւելեաց» ամսի տեւողութիւնը քննարկող մասնագէտներից շատերն ընդունում են՝ որ դա 5 օրեայ ամիս է եղել (ըստ պարսից տօմարի), եւ միայն Աճառեանն է կռահել՝ որ դա «5-6 օրեայ ամիս է»: Մենք կողմ ենք Աճառեանի վարկածին՝ hակառակ որ մեզ աւանդուած մատենագրութեամբ չի յիշատակուել հայոց հնագոյն տօմարական համակարգում «նահանջային ճշդումների» մասին, ինչը ինքնին խախտումների բացակայութեան ինքնուրոյն մի փաստարկ է:
Մեր համոզմամբ, Յաւելեացը սովորական տարիներում եղել է հինգ օրեայ, իսկ նահանջ տարիներում՝ 6 օրեայ: Ընդ որում Յաւելեաց ամսի աւանդուած օրանունները հինգն են՝ 1. Լուծ, 2. Եղջերու, 3. Փառազնոտ, 4. Արտախուր, 5. Ծկրաւորի622622. «Ծկրաւորի» բառը բաղադրուած է «Ծ+կրաւոր+ի» մասերից, եւ նշանակում է «ծնունդը՝ ծիրանի կրողի», այսինքն «ծնունդը երկնային Թագաւորի», որն ակնարկում է թէ՛ Զրուանի եւ թէ՛ Փրկչի ծննդեան թուականին՝ Օգոստոսի 22-ին, որ եւ Սիրիուսի երկրորդ ծննդեան կամ երեւման օրն է: «Ծկրաւոր»-ը մի գուցէ Սիրիուս աստղի անունը լինի: ՝ իսկ վեցերորդը կարող էր լինել հենց «Յաւելեաց»-ը կամ «Մատրան»-ը:
«Յաւելեաց» ամսանունը աւանդուել է նաեւ «Հաւելեաց» ձեւով:623623. «Աշխարհացոյց»-ում, տես՝ Աղայան, նոյն էջ 68 : Երկուսն էլ արդարացնում են իրենց բովանդակութիւնը: Սկսենք երկրորդ ձեւից՝ որն առաւել ընկալելի արմատ ունի:
«Հաւ» բառը այսօր է՝ որ շատ նեղ բովանդակութեամբ է օգտագործւում, որպէս թռչնազգի կամ թռչուն՝ այն էլ էգը: Մատենագրութեան մէջ կայ «հաւօրհնէք»-ը, որն ըստ բառարանների՝ նշանակում է «մատաղացու հաւը օրհնելու արարողութիւն»: Սա ամբողջովին թիւրիմացութիւն է:
«Հաւօրհնէք»-ը նշանակում է «սերմերի օրհնութիւն», յատկապէս «հացահատիկի՛ սերմերի օրհնութիւն», «խաղողօրհնէք»-ի նմանութեամբ: «Հաւօրհնէք»-ը այսպիսի բովանդակութեամբ աւանդուել է շատ վաղուց՝ երբ ցանուելիք հացահատիկը օրհնել տալու սովորութիւն է եղել:
Ունենք «հաւանել» բայը՝ որը ոչ մի կապ չունի թռչունների հետ, այլ նշանակում է «սէր անել» կամ «սերմանել», որն էլ անմիջականօրէն առնչւում է «հայր» բառի հոլովուած «հաւր-հօր» ձեւի հետ, որը մատնանշում է սերմանելու եւ հայր դառնալու րոպէն, ինչից էլ «հաւ»-ի «մեծ հայր, նախահայր» իմաստը:
Ունեցել ենք «հաւահմայ»՝ որը նշանակում է «սիրով հմայող» եւ «սերմերով հմայութիւն անող», ինչպէս սիսեռի կամ լոբու սերմերով բախտ գուշակողը, եւ ո՛չ թէ ինչ որ թռչուն մորթելով՝ նրա փորոտիքի վիճակից գուշակութիւն անողը: Այսօր էլ կան բոյսերի սերմերով գուշակութիւն անողներ՝ բայց ո՛չ թռչուն մորթելով:
«Հաւ» բառարմատով բերենք մի փաստարկ Զենոբ Գլակից.
«Այս առաջին պահք եդաւ յաւուրս սրբոյն Գրիգորի, զոր ի Հռոմ Սեղբեստրոս հաւանեցաւ, եւ պահեաց ինքն եւ Կոստանդիանոս թագաւորն, եւ ամենայն քաղաքն Եգիպտոսի, զոր եւ Առաջաւորք կոչեմք»:624624. Զենոբ Գլակի Ասորացի, նոյն, էջ 23:
Թարգմանենք.- «Այս ՛Առաջաւորաց՛ կոչուող առաջին պահքը սուրբ Գրիգորի ժամանակներում ծնունդ առաւ: Դա Հռովմում Սողբեստրոսը սերմանեց՝ ու ինքն ու Կոստանդիանոս թագաւորը առաջին պահողները եղան, եւ ապա Եգիպտոսի բոլոր քաղաքների բնակիչները պահեցին»:
«Հաւանել»-ը այստեղ «սերմանել» է:
Դաւիթ փիլիսոփան ասում է.
«Բայց ասի եւ ոլորակ տաղ՝ յորժամ առաջարկութիւն մտացն երկարագոյն իցէ, երկրորդ տաղին սկիզբն՝ ի բաղաձայնից եւ կամ ի կրկնակաց հաւիցի…»:625625. Ա․Ն․ Մուրադյան, «Հունաբան դպրոցը․․․» էջ 161։
Այստեղ «հաւիցի»-ն համազօր է «սերմանիցի»-ին: Ուզում է ասել, որ «երկրորդ տաղի զկիզբը կը լինի մի բաղաձայն՝ կամ մի կրկնակ բաղաձայն»: «Հաւ»-ը՝ «սկիզբ» իմաստով:
«Հաւ»-ի տառադարձուած ձեւերին հանդիպում ենք ե՛ւ արաբերէնում (ﱡﺐﺣ) «Հ*աբ=արական բնոյթի սերմ ու սէր, «Հ*ուբ=իգական բնոյթի սերմ ու սէր», որից էլ (ﻲﺒﻴﺒﺣ, ﻲﱢﺒﺣ) «հաբիբի, հուբբի» (սիրելիս, սէրս), ե՛ւ անգլերէնում՝ «Hob-by= սիրած զբաղմունք»-ը:
Վերջապէս «հաւատք»-ը բաղադրուած է «հաւ-այ» եւ «տուք» արմատներից (եւ ոչ թէ «հաւ» եւ «ատել» բայից), եւ նշանակում է 1. «սիրոյ տուածները», 2. «սիրոյ նուիրեալները», 3. «Հայր-Աստուծոյ տուածները», 4. «նախահայրերից (սիրով) տրուածները, աւանդուածները»:
Այս բոլորը նկատի ունենալով՝ մենք «Հաւ-ելեաց»-ը հասկանում ենք «հացահատիկի սերմերի ելնելու» կամ հաւաքի ամիս:
Իսկ «Յաւելեաց» ձեւում տառացիօրէն դրուած է՝ թէ հացահատիկի կեղեւն է ելած-հանուած:
Ուստի, «Նաւասարդ»-ն ու «Հաւելեաց» կամ «Յաւելեաց» ամիսները էութեամբ իրարայաջորդ են:
Գէորգ Հալաջեանն ասում է.
«Դավթի սարի եւ Միանձում լեռան միջեւ (Դերսիմում)... գտնվում էր… Դավթա վանքը… կիսակործան…: Ամեն տարի աշնանը, կալերի ավարտումից հետո, Դերսիմի ամեն կողմից (այնտեղ - Ն.Մ.) եկող հայ եւ քուրդ ուխտավորները… խանդավառությամբ տոնում (էին – Ն.Մ.) վանքի օրը»:626626. Գէորգ Հալաջեան, նոյն, էջ 23:
Միամիտ է ասուած, որ այդ տօնը պարզապէս «վանքի օր»-ն էր: Եղելութիւնը ուղղակիօրէն ակնարկում է դարաւոր Նաւասարդեան տօնակատարութիւնների վերապրուկներին՝ մինչեւ 1915 թուականի մեծ եղեռնը:
Այստեղ կարեւորն այն է, որ տօնախմբութիւնը կատարուել է «աշնանը, կալերի ավարտից հետո», ինչը ապացուցում է, որ Նաւասարդեան տօները տեղի են ունեցել ոչ թէ հացահատիկի հաւաքից անմիջապէս յետոյ՝ այլ յարդը ցորենից զատելուց յետոյ, ինչը հաստատում է, որ մեզ աւանդուած «Յաւելեաց» ամսուան անունը ի սկզբանէ եղել է «յ»-ով եւ ոչ թէ «հ»-ով:
Վերջին մի ապացոյց էլ գալիս է սանսկրիտից: «Յաւելեաց»-ի «յաւ» արմատը այդ լեզւում յայտնւում է «yava» ձեւով ու նշանակում է «ցորեն»:627627. Գ. Բյուլեր, «Սանսկրիտ», թրգմ. Բ.Ա. Հովսեփյան, Եր. 2004թ., էջ 32, երկրորդ տող:
Գ. Հալաջեանի մօտ կարդում ենք.
«Գարու եւ ցորենի քաղը սկսվում էր խոտհարքից հետո, հունիսի վերջերին եւ վերջանում Աստվածածնին, երբ կատարվում էր խաղողի օրհնութիւնը, որը զուգադիպում էր օգոստոսի վերջերին»:628628. Գէորգ Հալաջեան, նոյն, էջ 107:
Գարու հաւաքը աւանդաբար սկուել է ցորենի քաղից մի ամիս առաջ՝ Յունիսին: Յաջորդ Յուլիս ամսում սկսուել է ցորենի քաղն ու կալսումը՝ ինչը աւարտուել է հենց Հալաջեանի յիշատակած Օգոստոսին, բայց դրա երկրորդ կէսին՝ եւ ոչ թէ վերջում: Ըստ նրա, հենց նոյն ժամանակում էլ կատարուել է խաղողօրհնէքը՝ որը նաեւ սուրբ Աստուածածնին (Աշխարհամատրան – Մայր Անահիտ դիւցուհուն) նուիրուած տօնակատարութիւնն է:
Հետեւութիւն.-
1.Նաւասարդը հացահատիկի նոր սերմերի հասունացման, հաւաքի եւ կալսելու ամիսն է: Յաւելեացը հացահատիկի հաւաքի եւ յարդից զատելու աշխատանքները աւարտելու առթիւ կազմակրեպուած տօների ամիսն է:
2.Նաւասարդ ամիսն ու ապա Նաւասարդեան տօնակատարութիւնները չէին կարող Աշնանամուտից բացի ուրիշ ժամանակներում տեղի ունենալ՝ ուստի նախաքրիստոնէական շրջանում հայկական տօմարական համակարգը եղել է հաստատուն:
Վերյիշենք, որ «Աշուն»-ն ինքնին նշանակում է «աշ-ունեցող», «ուտելիք ունեցող»՝ երբ դա ամբողջ տարուան համար ուտելիք ապահովող եղանակն է:
Յաւելուած.-
Նաւասարդ ամսուան համապատասխանող հին հնդկական ամիսը կոչուել է «Աշադ»: Սա ուրիշ բան չի՝ եթէ ոչ «Աշուն»-ի «աշ»-ուտելիքն ու հայ. «շատ» բառը, հետեւաբար «Աշադ»-«Աշ+շատ»-ը նշանակում է «շատ ուտելիք»: Եւ քանի որ Նաւասարդ-Աշադ ամիսը համապատասխանում է «Առիւծ» կենդանակերպին՝ ապա «Աշադ»-ը յետագայում իմաստափոխուելով ընկալուել է որպէս «առիւծ», ինչպէս արաբերէնում «ասադ»-ը: