ՅՕԴՈՒԱԾ «11»

Ազգային Արժէքների Պահպանումը

(Զեկուցում՝ «Մշակույթի Հայկական Լիգա» Հ.Կ.-ի կազմակերպած հանդիպմանը ուսուցիչների հետ, Զատիկեանի անուան դպրոցում, 2005թ.)

(Ձօնում եմ իմ պատուական ուսուցիչներին – Յատկապէս մօրս՝ Մաքրուհի Թորանեանին, լուսահոգի Երուանդ Պապաեանին, մայրենիի առաջին ուսուցչուհուս՝ օր. Արշալոյս Փայամճեանին, լուսահոգիներ ծգ. վրդ. Գէորգ Կարպիսեանին, Արայ Թօփճեանին, պրն. Տօնապետեանին, Վահէ-Վահեանին, Սարգիս Խայեանին, Վարուժան Պետիկեանին, Լեւոն Վարդանին, Գերսամ Ահարոնեանին, եւ անվերապահօրէն` բոլո՜ր Հայ ուսուցիչներին)

Շատ վաղուց եւ մինչեւ այսօր, մարդկային քաղաքակրթութիւնն իր բոլոր առաջընթացներով հանդերձ՝ կարելի է ամփոփել փղի եւ կոյրերի պատմութեան սահմաններում, երբ գիտունները փորձել են ու փորձում են ամբողջն հասկանալ՝ անջատաբար ուսումնասիրելով դրա հատուածները:

Օրինակով խօսենք: Երբ մի գիրք սկսում ենք մէջտեղից կարդալ, կամ մի հատուած այս գլխից ու մի հատուած այլ տեղից՝ անհասկանալի է հեղինակի միտք բանին:

Հետեւում է, որ պէտք է իմանալ ամբողջը՝ որպէսզի մեր պատկերացումը լինի կատարեալ եւ բովանդակալից: Իսկ այդ ամբողջն ունի շատ յստակ ու պարզ մի ձեւակերպում՝ մատչելի որեւէ քիչ թէ շատ հասուն անհատի, առանց նոյնիսկ կրթութիւնը նկատի առնելու: Ծանօթանալով դրան՝ անձը կարող է հասու լինել որեւէ էութեան ու դրա մասնիկի կառուցուածքային հիմքերին, բաղադրութեանն ու մեխանիզմին, ապա միայն ցանկութեան դէպքում՝ խորանալ նեղ մասնագիտական դրոյթներից ներս:

Սկզբունքը կիրառել ենք մի քանի գիտական բնագաւառներում եւ արդիւնքները գերազանց են:

Երեկ մեզ ուզում էին «ինտերնացիոնալիստ» դարձնել՝ երբ մենք մեր էութեամբ ու բնութեամբ այդպիսին էինք ու կանք:

Այսօր մեզ պարտադրում են «գլոբալիզացիա»՝ երբ եթէ ոչ մենք, ապա ո՞վ գիտի գլոբալն ու Աստծուն: Ախր ի սկզբանէ ամէն մի հայ մարդու հոգու խորքում նստած է Ամբողջն ու ամբողջականութիւնը, Աստուածն ու գլոբալը:

Մեզ պարտադրել են մասնատուած իրականութիւններ՝ երբ զգում ենք թէ դրանք շինծու են, կեղծ են կամ թերի: Եկէք խոստովանենք, որ հենց այդ կեղծիքներով կամ թերի գիտելիքներով ենք լցնում մեր երեխաների միտքն ու հոգին:

Օրինակ, թէ Նօյի Սէմ որդին «սեմական» լեզուով է խօսել, մինչդեռ Քամն ու Յաբեթը՝ այլեւայլ լեզուներով:

Հասուն մարդիկ ենք: Ծուռ նստենք՝ բայց շիտակ խօսենք:

Այդ ո՞նց կարող է լինել, որ մի հօրից ու մի մօրից ծնուած երեխեքը տարբեր լեզուներով խօսեն ու իրար չհասկանան: Ինչո՞ւ եւ ովքե՞ր են սերմանել այդպիսի յիմարութիւնը, եւ զարմանալիօրէն ամբողջ մարդկութիւնն է ընդունել այն: Այսքանը շա՜տ-շատ է քաղաքակիրթ կոչուելու համար:

Այսպէս կոչուած «սատանան»՝ օրն ի բուն զբաղուած է «սատ» անելով, այսինքն բաժան-բաժան անելով, որպէսզի ճշմարտութիւնն ու իրական գիտութիւնը մնայ անորսալի, բայց ինքն այդ պղտոր ջրում ի՛ր որսն անի:

Նոյնն է Հայոց պատմութեան պարագայում, իբր «հայերը եկուորներ են»: Այս ուղղութեամբ մենք յայտնաբերել ենք ահռելի քանակութեամբ հակափաստեր, լեզուական, աշխարհագրական, աստղագիտական:

Անցնենք մշակոյթի ոլորտ:

Ամէն կերպ մեզ ուզում են համոզել, որ սբ. Մեսրոպ Մաշտոց «ստեղծել» է գրերը: Մի ահաւոր սուտ: Մինչդեռ նա «գտել» է: Չեղածը չե՛ս գտնի: Դրա համար էլ նշում ենք դարաւոր ու աւանդական «Գրերի գիւտ»-ի օրը՝ եւ ո՛չ թէ ստեղծման:

Դրանով ուզում են մեզ վստահեցնել, որ նախքան Մաշտոցն մենք եղել ենք անգրագէտ, անբան անասուններ. ոչ պատմութիւն ենք ունեցել, ոչ գիր ու գրականութիւն, ո՛չ էլ քաղաքակրթութիւն: Մեղայ Աստուծոյ:

Առաւել եւս: Բացէ՛ք հանճարեղ Աճառեանի արմատական բառարանը: Չորս հատիկ «Հայ» վերտառութեամբ բառերից երկուսի դիմաց «Հայ»-ը ներկայանում է որպէս «զիբիլ», աղբ:

Կարող է պատահել, որ ոմանք համաձայն լինեն այդ սահմանմանն ու բազո՜ւմ օրինակներով փաստարկեն: Սակայն մեր զուլալ ու պայծառամիտ երեխեքին հաղորդեցէք այդ ահաւոր սուտը՝ ու կը տեսնէք նրանց ընդվզումն ու բողոքը:

Աճառեանը միամիտ չէր՝ ոչ էլ իր անձի ու ազգի թշնամին: Դա պարտադրուած քայլ է եղել, այլապէս թոյլ չէին տայ որ բառարանը տպագրուէր ու մեզ հասնէր:

Ես քիչը ասեմ՝ դուք շատը հասկացէք:

Կրկին վերադառնանք պատմութեան:

Ո՞վ էր Արշտաշէս աշխարհակալը: Խորենացին մի՛ բան է ասում՝ մեր դասագրքերն ու պամտութեան գրքերը այլ բան: Ինչո՞ւ: ինչո՞ւ աղաւաղել իրականութիւնը:

Նոյնիսկ կան պատկառելի մասնագէտներ՝ որոնք իսկական Մեծն Արտաշէսին պատկերացնում են որպէս մի յափշտակիչ, թալանչի, բախտախնդիր: Մինչդեռ Խորենացին զուգահեռ է անցկացրել նրա եւ մի շարք այլ աշխարհակալների միջեւ՝ ասորի, յոյն եւ հրեայ պատմագիրներից մէջբերումներ անելով, ու ցոյց է տուել որ նա եղել է անհամեմատելի մեծ՝ քան նոյնիսկ Մակեդոնացին:

Ահա թէ ո՞նց են կոտրում Հայ մարդու ոգին, հայ երեխուն սնում ստրկամտութեամբ, իբր մեր լեզուի բառերի 80-90 տոկոսը պահլաւերէնից ու պարսկերէնից է, մնացեալն էլ յունարէնից, ասորերէնից ու ինչ որ «կովկասեան» լեզուներից: Մերը չենք ունեցել՝ մուրացկաններ ենք եղել ու վերջ:

Իբր Հայաստանն ու հայերս միշտ եղել ենք սրա-նրա սմբակի տակ՝ կախեալ ու անճարակ, անօգնական ու ենթակայ, ծառայ այս կամ այն ազգին, ստրկամիտ, դարեր շարունակ կոտորուել ենք ու դեռ կոտորուելու ենք: Օրինա՞կը՝ 1915 թուականի ջարդերը վկայ, այսօրուայ Հայաստանը վկայ՝ երբ դարձել ենք «ծառայ», այն էլ երկու տիրոջ (մի գուցէ եւ աւելի):

Ձեզանից մէկը թող փորձուի հարց տալ, թէ ինչո՞ւ աշխարհի չորս ծագերում հայագիտական ամբիոններ են ստեղծել օտարները, ինչո՞ւ են ուսումնասիրում հայերէնը՝ եթէ դա այդպիսի մի հիմնազուրկ լեզու է, ինչո՞ւ են քննարկում Հայոց պատմութիւնը, ի՞նչ են փնտրում մեր անցեալում՝ եթէ եղել ենք անկիրթ ու անգրագէտ ստրուկներ:

Մինչդեռ երբ որեւէ մի օտար դիմում է ճապոներէն սովորելու՝ ճապոնացիք ասում են «գնացէք նախ հայերէն սովորէք, յետոյ նոր՝ ճապոներէն»: Ինչո՞ւ:

Ապա ո՞րտեղից մեզ ճարտարապետական անգերազանցելի հմտութիւններն ու կոթողները, ստեղծագործական միտքն ու արարումը:

Վստահ ենք, որ ոչ մի վանդալիզմ կամ «իզմ», ոչ մի կեղծիք ու սուտ, ոչ մի աղաւաղում եւ աղանդ չի կարող ճշմարտութիւնը ծածկել ու թաղել, քանզի դա լոյս է, Աստուածապարգեւ լոյս: Մի տեղ կը կոտորեն՝ ուրիշ մի տեղ կը վերածնուի, մի տեղ կը թաղեն՝ մի այլ տեղից կը յառնի: Կը քանդեն՝ նո՛րը կը կառուցենք: Աստուածային իմաստութեան ու գիտութեան լոյսն սպաննելը անհնար է՝ եւ մեզանից իւրաքանչիւրը այդ լոյսի կրողն է: Քիչ ենք՝ բայց սահմաններ չենք ճանաչում, սահմաններ չենք հանդուրժում, փոքր ենք՝ բայց անկշռելի ենք մեր լեզուով, մշակոյթով, ու սբ. Մ. Մաշտոցի վարդապետութեամբ:

Նրա իսկ վարդապետական սկզբունքներից ելնելով՝ շօշափենք աշխարհի ներկայ իրավիճակներից մէկը:

Երկրագունդը երկբեւեռ է: Միաբեւեռ չի կարող դառնալ նոյնիսկ քաղաքական դաշտում: Այդ երկբեւեռայնութիւնը առկայ է երկրային ամէն ինչում: Մարդ ու կին, դրական-բացասական, պլիւս-մինիւս, վերին-ստորին, երկնային-երկրային, հոգեւոր-նիւթական, ձայնաւոր-բաղաձայն, հնչիւն-պաուզայ, Աստուած-սատանայ, բարի ու չար, արեւելեան քաղաքակրթութիւն-արեւմտեան քաղաքակրթութիւն, եւ անվերջ երկբեւեռայնութիւն:

Գլոբաիզացիայի միաբեւեռութեան կոչնակները ի սկզբանէ դատապարտուած են լճացման ու ճահճացման՝ ապա եւ ինքնակործանման, «ձիահ»-ը կամ «սպիդ»-ը վկայ (միաբեւեռ ամուսնութիւնների պտուղը): Անիրականանալի է ընդհանրական հարթեցման, անհամ ու անգոյն միատեսակ տափակութեան հասնելու ծրագիրը:

Ախր վարդն ի՞նչ թագուհի՝ եթէ միւս ծաղիկները չլինեն:

Այլ է, եթէ գլոբալիզացիայի տակ հասկանան սկզբում մեր քննարկած «ամբողջականութիւն»-ը, նաեւ երկու բեւեռների հաւասարակշիռ ու ներդաշնակ արարչական համագործակցութիւնը:

Դա արդէն զարգացում է, առաջդիմութիւն:

Այս առնչութեամբ Եղիշէն գրում է. «Ասացին իսկ ոմանք ի քաջ պատմագրացն. “Զուգութիւն է մայր բարեաց, եւ անզուգութիւն՝ ծնող չարեաց”»:

Սոյն խորանկարի վրայ, մարդկութիւնն ընդհանուր վերցրած՝ ունի գլոբալիզացիայի ի՛ր լուծելիները, իւրաքանչիւր ազգ՝ իրը, հայերս՝ մե՛ր լուծելիները, ինչպէս ամէն մի անհատ:

Նշենք հայկական ականութեան մէջ առկայ էներգետիկ-հոգեւոր ու նիւթական դաշտերից ներս մի քանի երկբեւեռ իրողութիւններ, որոնց ներդաշնակման պարագայում միայն կ՛ունենանք առողջ դաստիարակութիւն եւ վերելք:

Արեւելահայ-արեւմտահայ, հայրենիք-սփիւռք, արեւելեան հայերէն-արեւմտեան հայերէն, արեւելեան ուղղագրութիւն-արեւմտեան ուղղագրութիւն, տեղացի-ախբար, Հայաստանցի-Ղարաբաղցի, Հայ առաքելական եկեղեցի-այլադաւան եկեղեցիներ ու աղանդներ, արեւմտամէտ կուսակցութիւններ-արեւելամէտ կուսակցութիւններ, հոգեւոր գործիչներ-մատերիալիստ գործիչներ: Շարքը կարելի է փոխադրել կենցաղային ոլորտ (աջլիկ-ձախլիկ), գիտութեան ոլորտ, մշակութային ոլորտ եւայլն:

Սրանցից իւրաքանչիւր բեւեռն առանձին վերցրած՝ ունի հսկայական ներուժ: Դրանք մեր գաղտնարաններն են ու գանձարանները: Կամայականօրէն կամ բիրտ ուժով մէկը միւսին ենթարկելը անթոյլատրելի է՝ մեծագոյն սխալ ու ազգային հարստութեան անվերադարձ կորուստ: Օրինակ ուղղագրութեան պարագան: Այս խնդիրը պահանջում է միասնականութեան ապահովումը՝ ինչը անկասկած հնարաւոր է, այն էլ առանց էական-բարոյական վնաս պատճառելու կողմերին:

Բազմաթիւ հայագիտական գիտաժողովներում երկու հակոտնեայ կողմերի միջեւ քննարկուել է թեման, եւ իւրաքանչիւր կողմն իր արդարացի մտահոգութիւններն է ներկայացրել՝ նաեւ ճշմարտացի լինելու համոզմունքը: Ակնյայտ է, որ երկու կողմերն էլ ունեն արդարացումներ: Բայց ո՛չ մէկը չունի գիտական հիմնաւորում:

Կենցաղավարելով Մայր Հայրենիքում՝ հասկացայ թէ ճիշդ չէ ասել «փարի լոյս»՝ այլ «բարի» (bari) լոյս»: Ճիշդ չէ ասել «փան մը»՝ այլ «Բան մը» (ban me) կամ «մի Բան»: Չի՛ կարելի ասել «Քաքիկ թագաւոր»՝ այլ «Գագիկ» (Gagic) թագաւոր: Չի՛ կարելի ասել «չուր»՝ այլ «ջուր» («djour»): Չի կարելի ասել «թուռ», այլ՝ «դուռ» (dourr): Եւայլն: Սրանց զուգահեռ հասկացայ նաեւ, որ Շիյա արաբների «էլ-Բարի»-ն (Աստուած)՝ գործ ունի հայերէնի «բարի» բառի հետ, ուստի «բարի լոյս»-ը կը լինի «Աստուծոյ լոյս»: Նաեւ արաբերէնում «Բանի Ադամ»-ը (Bani Adam) - Ադամորդին՝ «բանող ու խօսող Ադամ»-ն է, ի հակադրութիւն չխօսող ու չբանող անասունին: Այսինքն բաղաձայն տառերի աղաւաղ հնչիւնները ինձ եւ դեռեւս արաբական աշխարհում ապրող հայ մարդուն՝ չեն թողել որ նկատենք երկու լեզուներում առկայ նմանութիւնները:

Այս օրինակներից յստակօրէն երեւում է՝ որ արեւելահայերէնը ճշգրտօրէն պահպանել է մեր լեզուի բաղաձայնների համակարգը:

Վերջերս երբ ծանօթացայ հայրենաբնակ մի արեւելահայ բանաստեղծի հետ՝ նա ասաց. «Այս Հայաստանը մե՛նք ենք փրկել, պահել ու պահպանել, ու մե՛նք ենք նրա տէրը, ուստի սփիւռքահայերը պարտաւոր են ենթարկուել մեզ»:

Նկատի ունէր ուղղագրութեան պարագան: Նա ստացաւ իր պատասխանը:

Հետաքրքիր օրինաչափութեամբ՝ արեւելահայութիւնը կարողացել է պահպանել իր հողը, նիւթական հիմքը, որին զուգահեռ՝ լեզուի բաղաձայնների համակարգը: Արեւմտահայութիւնը կորցրել է հողը, նիւթական հիմքը՝ բայց պահպանել է մեր լեզուի ձայնաւորների համակարգը: Իսկ լեզւում ձայնաւորը համապատասխանում է հոգեւորին՝ բաղաձայնը նիւթականին:

Ահա եւ ուղղագրութեան խնդրի լուծման բանալին: Միաւորե՛լ երկու կողմերում պահպանուած առողջ սերմերը, մէկի հոգեւոր-ձայնաւորի համակարգը՝ միւսի նիւթեղէն-բաղաձայնի համակարգը, եւ արդիւնքը կը լինի թէ՛ ուղղագրութեան միաւորումը՝ եւ թէ՛ լեզուն կը հարստանայ ձայնահնչիւնային առումով, ապա եւ այլ լեզուների համեմատ կը դառնայ եթէ ոչ գերակայ՝ գոնէ մրցունակ:

Մեր հայրենիքի եւ ազգի բարօրութիւնը պահանջում է, որ երկրի նիւթակա՛ն հարստութիւններին տիրացողները ձեռք մեկնեն հոգեւոր-գիտական ասպարէզի գործիչներին. դա նոյնիսկ իրե՛նց յաջողութիւնների գրաւականն է: Նախանձը կամ քամահրանքը կործանարար են բոլոր կողմերի համար: Միայն երկու բեւեռների միասնականութի՛ւնը կարող է մեզ հասցնել վերելքների՝ եւ «մէկ երկիր, մէկ ազգ ու մէկ մշակոյթ» լոզունգի իրականացման:

Մենք՝ ուսումնական հաստատութիւններն ու մանկավարժներս, պա՛րտք ենք Աստծուն, պարտք ենք մեր նախահայրերին, պարտք ենք մեր յետագայ սերունդներին - եւ մեր պարտքերը կարող ենք փակել բացայատելով ճշմարտութիւնները՝ Աստուածայինը տալով Աստծուն, հայկականը տալով Հայ մարդուն, եւ համամարդկայինը տալով աշխարհին: