3. Նաւասարդեան Տօնախմբութեան Ժամանակն ու Խորհուրդը

Կորիւնի «Վարք Մաշտոցի» երկի երրորդ եւ ամփոփ տարբերակում սուրբ Սահակ Պարթեւ Կաթողիկոսի մահուան առթիւ կարդում ենք.

«Յառաջնում ամի երկրորդ Յազկերտի որդւոյ Վռամայ թագաւորին Պարսից՝ ի Բագրեւանդ գաւառի, ի գեւղն Բլուր, ի կատարելամսոյն Նաւասարդի, յերրորդ ժամու աւուրն պաշտաման՝ որ եւ զաւր ծննդեան ի նոյն աւուր»:⁶⁰⁸608. Կորիւն, «Վարք Մաշտոցի», Երեւան 1994, էջ 123:

Մանուկ Աբեղեանի թարգմանութիւնը.-

«Վռամի որդու Պարսից աշխարհին թագավոր դարձած Հազկերտի առաջին տարում, Բագրեւանդ գավառում, Բլրացվոցգյուղում, Նավասարդ ամսի վերջում, երբ եւ երանելիի ծննդյան օրն էին հիշում…»:

Վաստակաշատ Աբեղեանը ճիշդ չի ընկալել գրուածը: Ներկայացնենք մեր թարգմանութիւնը.

Սուրբ Սահակ Պարթեւը մահացել է «Պարսից Վռամ թագաւորի որդի Յազկերտ երկրորդի առաջին տարում՝ Բագրեւանդ գաւառի Բլուր գիւղում, Նաւասարդ ամսի աւարտին՝ պաշտամունքի օրուան երրորդ ժամում, այն օրը՝ երբ նաեւ ծննդեան օր էր»:

Աբեղեանի սխալն առաջացել է դրանից՝ որ «ծննդեան» բառը ընկալել է «ծննդեանն»: Այսինքն եթէ սուրբ Սահակի (երանելու) մահուան օրը համընկած լինէր նրա ծննդեան օրուան հետ՝ ապա Կորիւնը պարտ էր գրել «ծննդեանն»:⁶⁰⁹609. Նոյնիսկ մի տառը ինչքան աւեր կարող է գործել:

Ոմանք կարող են առարկել՝ որ գրիչների ձեռագրական վրիպումի հաւանականութիւնը չի բացառւում, բայց մենք պնդում ենք մեր տեսակէտը՝ ահա թէ ինչու:

Նաւասարդ ամսուան յաջորդել է Նաւասարդեան տօնախմբութիւնների Յաւելեաց 5-6 օրեայ ամիսը, որն ըստ Կորիւնի՝ մեր պապերն սկսել են «աւուրն պաշտաման»-ով, այսինքն առաջին օրը նուիրուել է նախնիների յիշատակին:

Քանզի «պաշտաման» բառի արմատներն են «պաշտ» եւ «ա-ման», որոնք նոյնանում են անգլ. «past=անցեալ, անցած» եւ «man=մարդ»⁶¹⁰610. «Աման»-ի պարագայում էլ ունենք անցած գնացածների՝ ննջեցեալների մարմինն ամփոփող ամանը, դամբարանը: բառերի հետ, ուստի «աւուրն պաշտաման»-ը պէտք է հասկանալ «անցած գնացած մարդկանց օրը»՝ «ննջեցեալների օրը»:

Չէ՞ որ հայերս այսօր էլ փոքր ու մեծ զատիկների մեռելոցի օրերում ոգեկոչում ենք նրանց:

Երկրորդ, Կորիւնն այդ օրը կոչել է «օր ծննդեան»՝ ինչը քրիստոնէութեան մէջ դրսեւորուել է Քրիստոսի ծննդեան օրով: Դա գալիս է մեր նախահայրերի հնագոյն հաւատքից՝ թէ մահացած մարդիկ կարող են վերածնուել, ուստի եւ մեռելոցի օրերին նրանց տրուող այցելութիւնն ու արարողութիւնը կը նպաստի դրան:

Սրան զուգընթաց, «օր ծննդեան»-ը նաեւ հացահատիկի եւ պտուղների «վերածննդի» օրն է՝ Անահտական տօնական առաջին օրը, ինչպէս եւ ամանորը:

Խորենացին շատ աւելի յստակ է ասում.-

«Վաղարշ աշխարհախումբ տօն կարգեաց ի սկզբանն ամին նորոյ՝ ի մուտն Նաւասարդի»:⁶¹¹611. Խորենացի, նոյն, էջ 202:

«Ի մուտն Նաւասարդի» խօսքի ընկալումից է առաջացել դարաւոր թիւրիմացութիւնը՝ որովհետեւ հասկացուել է Նաւասարդի «մուտքին, սկզբին»:

Մինչդեռ «մուտ»-ը ինչպէս «մայրամուտ» կամ «արեւամուտ» բառերում նշանակում է «արեւի մտնելը», «ցերեկի աւարտը»՝ այդպէս էլ «Ի մուտն Նաւասարդի»-ն նշանակում է «Նաւասարդի աւարտին»:

Թարգմանենք Խորենացու խօսքը.

«Վաղարշն աշխարհախումբ տօն կարգեց Նաւասարդ ամսի աւարտին՝ նոր ամիի սկզբում»:

Խորենացու «Վաղարշ ժամս որոշէ ելից եւ մտից»⁶¹²612. Խորենացի, նոյն, էջ 117: խօսքում եւս «մտից»-«մուտ»-ն ունի նոյն բովանդակութիւնը, որտեղ «ելից»-ը արեւի ելքն է՝ արեւածագը, լայն իմաստով՝ տարեսկիզբը, իսկ «մտից»-ը մայրամուտն է՝ ցերեկուայ աւարտը, տարեվերջը:⁶¹³613. «Եկամուտ»-ը գործունէութեան կամ գործարքի աւարտում ստացուած շահոյթն է: «Ելակէտ»-ը «սկզբնակէտ»-ն է՝ երբ «ել»-ը սկիզբն է, «ելանել»-ը՝ մի բան «սկսել»-ն է, շարժման կամ գործի առաջին քայլը անելն է:

Աւելացնենք՝ որ «նոր ամի»-ն տարբեր է «նոր տարի»-ից: Մեր լեզւում այսօր դրանք հոմանիշ են հնչում՝ մինչդեռ լեզւում չեն եղել ուղղակիօրէն «հոմանիշ» բառեր: Դրանք որակականօրէն տարբերւում են իրարից:

«Նոր ամի»-ն երկրի եւ ընդհանրապէս իգական բնոյթի էութեան գործունէութեան շրջանի նոր սկիզբն է՝ ինչն սկսւում է պտղաբերութիւնից կամ ծննդաբերութիւնից յետոյ, եւ երկրի պարագայում՝ ակնյայտօրէն համընկնում է Աշնան սկզբին:

Մինչդեռ նոր տարին սկսւում է Փետրուարի 19-ին՝ Տերնտեսի 5 օրեայ ծոմի ու կատարեալ հանգստեան օրերի աւարտին:⁶¹⁴614. Տես վերջին յoդուածում՝ «Տարի եւ Ամի» ենթագլուխը, էջ 334:

Ագաթանգեղոսն ասում է.

«Սնոտեացն պաշտաման, ի ժամանակի դիցն Ամանորոյ ամենաբեր նոր պտղոց տօնին, հիւրընկալ դիցն վանատրի, զոր յառաջագոյն իսկ ի նմին տեղւոջ պաշտէին յուրախութեան նաւասարդ աւուր»:⁶¹⁵615. Ագաթանգեղոս, նոյն, էջ 422:

Ագաթանգեղոսի ասելով՝ «Ամանորի օրերին նոր պտուղներին նուիրուած տօնակատարութիւններ» են կազմակերպուել: Ուստի տօնը նուիրուել է բերքին՝ եւ բերրիութեան մայր Անահիտին: Տօնախմբութիւնները տեղի են ունեցել հիւրընկալ վանքերի կողմից յատկացուած տեղերում: Այդ աւանդութիւնը՝ ըստ Ագաթանգեղոսի, դեռեւս գալիս է մեր առաջին նախահայրերից:

Ըստ Վանական վարդապետի՝ տարբեր ազգերի մօտ «Զանազան է մուտ տարեմտից... իսկ հայոց ընդմիջել ամարանն է, եւ ութ ազգաց՝ եգիպտացւոց, եթովպացւոց, աթենացւոց, բիւթանացւոց, կապադովկացւոց, վրաց եւ աղուանից՝ չորից օրով զկնի հայոցն է…»:⁶¹⁶616. Է. Բ. Աղայան, նոյն, էջ 128:

Հետեւում է, որ Վանական վարդապետն իմացել է հայկական Ամանօրի (բայց ոչ «նոր տարուայ») ճիշդ դիրքը, ինչը եղել է «ընդմիջել ամարանն»՝ այսինքն «ամառուայ կէսին»:

Խորենացու մօտ Շամիրամ թագուհու խօսքում գտնում ենք. «…զչորրորդ մասն ի բոլորմանէ տարւոյն՝ որ է ամառնային եղանակ…»:⁶¹⁷617. Խորենացի, նոյն, էջ 51:

Շամիրամի բերանով Խորենացին «Ամառ»-ը կոչել է չորրորդ եղանակ, որն ըստ տուեալ մէջբերման՝ ամբողջացնում է «տարին»: Մինչդեռ եղանակների այս հերթագայութիւնը՝ Աշուն, Ձմեռ, Գարուն եւ Ամառ՝ «Ամի»-ին է վերաբերւում եւ ո՛չ թէ «տարուան»: Որովհետեւ Ամռան աւարտին ու Յաւելեաց ամսի հետ՝ Ամանո՛րն է սկսւում եւ ո՛չ թէ Նոր Տարին:

Արմեն Դավթյանը բերում է Գր. Բրուտյանի «Օրացույց հայոց» երկի էջ 450-ում տեղ գտած հատուածը.

«Մատրան կոչված ամսվա հետ է կապված եւ Աշխարհամատրան տոնը, որ Զատկվա երրորդ կիրակին է եղել եւ դրված է եղել Հոռի ամսի սկզբին»:⁶¹⁸618. Արմեն Դավթյան, «Հայոց Աստղային Դիցաբանություն», էջ 93:

Ապա Դաւթեանն ասում է. «Ինչպէս ցույց է տալիս ուրարտական զուգահեռը, այս տոնը պետք է լիներ Նավասարդի ամսի վերջին, ոչ թէ հաջորդ՝ Հոռի ամսի սկզբին»:

Աշխարհամատրան տoնը հենց Աշխարհի Մայր՝ Անահիտի⁶¹⁹619. Աշխարհի-մատր-ան= աշխարհի-mother-Anne / Մայր Անահիտ: Սուրբ Գրքի Աննա-ն՝ անգլ. st. Mother Anne-ը, Մարիամ աստուածածնի մայրն է !!!: Նոյնիսկ Աստուածածնի «գաղափարը» ծնուել է Մայր Անահիտից: տօնն է, որը նշուել է հենց «Նաւասարդ ամսի վերջին», Յաւելեաց ամսի 5-6 օրերում, եւ Հոռի ամսից անմիջապէս առաջ:

Հետեւաբար Արմէն Դաւթեանի շփոթը անհարկի է, եւ Հայոց ու Ուրարտական տօմարները գէթ այս դէպքում բացարձակ նոյնական են:

Սոյն մէջբերումից բխում է, որ Յաւելեացը կոչուել է նաեւ «Աշխարհամատրան»՝ աշխարհի Մայր Անահիտի ամիս:⁶²⁰620. Տես՝ «Հոռի» ամսանուան տակ:

Այսպիսով պարզուեց, որ Նաւասարդեան տօնախմբութիւնների ժամանակն ու «Յաւելեաց» ամիսը եղել են Նաւասարդ ամսից անմիջապէս յետոյ, եւ Հոռի ամսից էլ անմիջապէս առաջ: