10. Տրէ

Աճառեանի մօտ՝ «Հայկական չորրորդ ամիսը»:⁶³⁵635. Հր. Աճառեան, նոյն, «Տրէ» բառի տակ:

«Տրէ»-ն մեր հաշուարկներով չորրորդ ամիսն է ամիի՝ իսկ տարուայ 10-րդն է:

«Տրէ»-ն սկսւում է Հոկտեմբերի 22-ին՝ եւ աւարտւում Նույեմբերի 20-ին: Սա աշնանացանի ամիսն է եւ մեր ժողովուրդը նոյն ըմբռնումով պահպանել է «Տրի ցանքս» արտայայտութիւնը:

«Տրէ»-ն համապատասխանում է «Կարիճ» կենդանակերպին, եւ ուղիղ հակոտնեան է «ցուլ» կենդանակերպի՝ որը Գարնանային ցանքսի ամիսն է:⁶³⁶636. Մինչ-ջրհեղեղեան ժամանկներում Տաւրոս-Ցուլ կենդանակերպի զոյգն է համարուել Կովկաս-Կովը: Ջրհեղեղից յետոյ Կով կենդանակերպը անուանափոխուել է «Կարիճ»-ի:

Ի սկզբանէ «Տրէ»-ն եղել է ամիի չորրորդ ամիսը՝ սակայն ինչ որ տեղ, ինչ որ դարաշրջանում տօմարի աղաւաղման պատճառով (երբ անտեսուել է «Յաւելեաց» ամիսը) գրաւել է երրորդ տեղը՝ որից էլ առաջացել է լատինա-Եւրոպական «տրէ, tհree, trois=երեք» թուային արժէքը:

Գէորգ Հալաջեանի մօտ կարդում ենք.

«Անասնապահը իր հոտի գերակայությունը եւ բազմածնությունը կապում էր խոյերի (ղոչ) եւ նոխազների (թեքե) սերնդագործության հետ …: Վաղաժամ ծնունդը կանխելու համար խոյերն ու նոխազներըառանձին էին պահվում եւ հոտից հեռու արածեցվում ու միայն հոկտեմբերի 15-ից հետո խառնվում հոտին»:⁶³⁷637. Գէորգ Հալաջեան, նոյն, էջ 130:

Ժամանակագրութեան առումով Հալաջեանի տուեալը ընդամենը 7 օրով է տարբերւում մերինից, Հոկտեմբերի 15-ի փոխարէն պէտք է լինի Հոկտեմբերի 22:

«Տրէ» բառի հիմքն է «տր >տու-ար»-ը, որտեղ «տու»-ն անգլ. «two=երկուս»-ն է: Հետեւաբար «Տուար» նշանակում է «իր պատճենը արարող», եւ «տուար»-ը («տաւար»-ի զոյգը) իր սկզբնական բովանդակութեամբ ոչ միայն կովն է («ցուլ»-ի զոյգը) այլեւ սերնդագործող որեւէ էգ կենդանի: Հետեւաբար «Տրէ»-ն ոչ միայն աշնանացան ամիսն է՝ այլեւ էգ կենդանիների ցանկասիրութեան ու խառնի ամիսն է: Իսկ ցանկասիրութիւնը «Կարիճ» կենդանակերպի տակ ծնուածների գլխաւոր յատկանիշն է:

Ըստ Աճառեանի՝ «պհլ. Tir-ը արեգակնայինչորրորդ ամիսն է ու համապատասխանում է Շնիկ աստղին»:⁶³⁸638. «Շունն ու շնացողը» բացայայտ կերպով ու հրապարակայնօրէն «խառնի» գնացողն է:

Սակայն պահլաւական Tir-ը չի կարող նոյնանալ հայկական «Տրէ»-ի հետ՝ քանզի դա «արեգակնային» (տարուան) չորրորդ ամիսն է, մինչդեռ «Տրէ»-ն՝ «ամի»-ի:⁶³⁹639. Մանրամասնութիւնները տես «Տօմար» բառի տակ՝ յօդուածի վերջաւորութեան: