ՅՕԴՈՒԱԾ «12»

Զեկուցում՝ «Ուսուցչի» օրուան առթիւ
(Կարդացուած «Ագնի Յոգայ»-ի հետեւորդների առաջ, Երեւանի Տիկնիկային թատրոնի դահլիճում, 2004 թուականին)

Յարգելի Բաեկամներ,

Մարդկութեանն յայտնի են մի քանի տասնեակ բարձրադաս հոգեւոր ուսուցիչներ: Անկասկած ներկաները ծանօթ են դրանցից շատերի գործերին: Մենք՝ որպէս հայ ազգի ներկայացուցիչներ, պարտաւոր ենք վեր հանել մեր պատմական անցեալի ակունքներում թագնուած այդ կարգի հոգեւոր լոյսի աղբիւրները, զուգահեռներ անցկացնել դրանց եւ միւսների միջեւ՝ որպէսզի կարողանանք ըստ արժանւոյն գնահատել մեր ազգային ներդրումը համաշխարային մշակոյթում:

Յաջորդ տարի մեր երկրում պետականօրէն նշուելու է սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի կատարած գրերի գիւտի 1600 ամեակը: Սակայն դեռեւս հանրութեանը յայտնի չէ Մաշտոցի վարդապետութիւնը, ինչը իմ կարծիքով համամարդկային ամենալուսաւոր հոգեւոր ուսմունքներից մէկն է, եւ որի դրոյթները ոչ միայն հեռու չեն Ագնի յոգայի դրոյթներից՝ այլ կարող եմ վստահեցնել, որ երկուսի զուգադրումը կը հարստացնի մեզ, ինչի արդիւնքում հնարաւոր կը դառնայ առաւել եւս ըմբռնելի ու կիրառելի դարձնել Ուսուցիչների տուած խորհուրդները:

Մաշտոցի երկին անդրադառնում է նրա աշակերտ Կորիւնը՝ սակայն շատ աւելի խօսուն է նրա «Յաճախապատում Ճառք» վերնագրով երկը, որից էլ մի քանի մէջբերումներ անելով կը փորձեմ ձեզ հաղորդակից դարձնել նրա վարդապետութեան սկզբունքներին:

Մաշտոցն ունեցել է խորագոյն գիտակցութիւնը՝ որ իր դարաշրջանում անհնար էր ամբողջապէս հասկանալի դարձնել լոյսի կատարեալ գիտութիւնը, երբ չկար էլեկտրականութիւն, էլեկտրոնիկայ, քուանտային ֆիզիկայ եւայլն:

Նա իր խօսքն ուղղելով ամբողջ մարդկութեանն՝ ասում է.

1.«Երբոր արարածների տարիքային չափերի աճով կը բազմանայ իմաստութիւնը, եւ նրանք տղայութիւնից դուրս գալով կը հասունանան ու կը դառնան կատարեալ այրեր՝ լոկ այն ատեն կը կարողանան լսել ու ըմբռնել ճշմարտութեան գործերն ու խօսքերը»:

Ըստ Մաշտոցի պատկերացման՝ մարդ-արարածը երկարակեցութեամբ պիտի հասնէր կատարեալ իմաստութեան: Նա ինքն ապրել է մօտ 80 տարի: Այսօր էլ մարդու կեանքի միջինը չի գերազանցում այդ տարիքը, սակայն անցեալ դարերի հետ համեմատած՝ այսօր կայ արագացման գործընթաց, կրթութեան ընդհանրացմամբ եւ տեղեկատուութեան անսահմանափակութեամբ, որի հետեւանքով 10-ամեայ երեխան իսկ գիտի այն՝ ինչը չգիտէր 40 կամ 60 տարեկան մարդը սրանից 200 տարի առաջ:

Այս արագացման գործընթացի հետեւանքով է, որ առանց երկարակեաց լինելու էլ այսօր կարողանում ենք ըստ էութեան ըմբռնել տարբեր ժամանակներում ապրած ուսուցիչների իմաստութիւնները:

Նա ասում է.

2.«Աստուած օգնում է նրանց՝ ովքեր հաւատում ու ապաւինում են լուսապսակ-աուրայի ուսմունքին»:⁷⁴⁴744. «Յաճախապատում», էջ 6:

Կարծում ենք, որ ասուածը նաեւ Ագնի Յոգայի հիմնական դրոյթներից մէկն է, իսկ «Յիսուս» անունն էլ տառացիօրէն նշանակում է «Լուսապսակի իմաստութեա՛ն սերմերի ուսմունքը ուսուցանող»:

3.«Ինչքան անարգ, փոքր ու տխուր է մահկանացու մարմնարւորներիս տեսքը՝ համեմատած անմահ եւ կենդանի հոգիների իրադրութեան հետ»:⁷⁴⁵745. Նոյն, էջ 8:

Այս խօսքը կարող էր ասել հոգու (լուսապսակի) անջատում ու թռիչք ունեցած մարդը միայն, ինչպէս կլինիկական մահ մտած անձը, կամ իսկական յոգը՝ որի հոգին կարող է ցանկացած պահին անջատուել մարմնից, ու վերեւից դիտել իր մարմինն ու շրջակայ մարդկանց:

4.«Աստուած չի առնում կենդանիների կեանքը՝ այլ տալիս է նրանց լինելութիւն»:

Պարզւում է, որ այսպէս ասած «հոգեառ հրեշտակ» չկայ, որն իբր թէ պատժում է մարդկանց՝ նրանց սխալների համար, ու մահուան է առաջնորդում: Սա շատ էական է, քանզի ըստ Մաշտոցի՝ մարդն ի՛ր իսկ կատարած սխալների հետեւանքով է մահանում:

5.Թէ ինչո՞ւ է մահանում մարդը: Այս հարցին պատասխանում է. «Մահը թագաւորեց Ադամի անցաւոր լուսապսակին՝ այսինքն մարմնին, նրա լուսեղէն լուսապսակի հանգելուն պատճառով»:

Նշենք, որ մարդն ունի երկու լուսապսակ-աուրայ, որոնցից մէկը նիւթեղէն տեսանելի մաշկն է, իսկ միւսը ընդհանուր առմամբ անտեսանելի է, քանզի լուսեղէն է, որն էլ առաջին վնասուողն է անձի սխալներից կամ մեղքերից, ինչից էլ մարմինը կորցնում է իր փայլքն ու զօրութիւնը, ու վերջին հաշուով քայքայւում է:

6.Անտիկ յոյներից մինչեւ այսօրուայ մեծագոյն փիլիսոփաները չեն կարողացել ասել, թէ մարդը որտեղի՞ց է առաջանում եւ մահանալուց ի՞նչ է կատրաւում նրան: Ես չգիտեմ թէ Ագնի յոգան ինչ պատասխան է տրալիս այս հարցերին՝ սակայն ներկայացնեմ Մաշտոցի խօսքը.

«Անմարմին հոգիները կարող են արեւի լուսապսակի ակից թօթափուելով անցնել մարմնաւոր կեանքի, ապա մարմնաւոր կեանքի հասունացմամբ ու աւարտով, կրկին անմարմին լուսապսակի վերածուելով՝ կը փոխուեն բիւրակերպարան ճառագայթների, կենդանի փառերի եւ լուսապսակային անփոփոխ բարիքների»:

Ֆիզիկայից գիտենք թէ ոչ մի բան անյետ չի կորում: Մի էներգետիկ վիճակից անցնում է մի այլ վիճակի: Այս նախադասութեամբ պարզւում է, որ հոգի-լուսապսակը նոյնպէս էներգետիկ միաւոր է, որը գալիս է արեւից, մարմնաւոր կերպարանք է ստանում` ու ապա փոխակերպւում լուսային մի այլ միաւորի: Այսպիսով հոգու անմահութեան գաղափարը չի հակադրւում ֆիզիկայի օրէնքին:

7.Կայ մի ահռելի ցեց, որը դեռ շատ վաղուց կրծում է մարդու միտքն ու հոգին: Դա այն մտածողութիւնն է՝ թէ «մի անգամ եմ ապրում, ուստի ինչ գնով էլ լինի՝ պէտք է վայելեմ կեանքի հաճոյքները, թէկուզ ինձանից յետոյ ջրհեղեղ լինի»:

Սա տխրահռչակ ու ահաւոր մի սուտ է՝ որի հետեւանքներն էլ կործանարար են ամէն մի անհատի, ամբողջ մարդկութեան, ինչպէս եւ ամբողջ երկրագնդի համար:

Այդ մտածելակերպն ունեցող մարդկանց զգուշացնելով՝ Մաշտոց բերում է Առաքեալի խօսքը. «Լալով կ՚ասեմ, որ նրանց բոլոր կատարածները կորչելու են. նրանք խորհում են ու խօսում՝ թէ ֆիզիկական կեանքով աւարտւում է ամէն ինչ, ու անում են ամէն չարիք»:

Այս միտքը ի հարկէ շարունակութիւն ունի՝ որին կ՚անդրադառնանք ստորեւ:

8.Նա բերում է Առաքեալի խօսքը. «Ինչպէս որ Քրիստոս յարութիւն առաւ մեռեալների միջից Հօր փառքով՝ այդպէս էլ մենք պիտի շրջագայենք, նորոգելով մեր կեանքը»:

Սա ուղղակի ակնարկութիւն է ֆիզիկական վերածնութեան, ինչը ներկայիս Քրիստոնէական դրոյթներում դարձել է «վերջին դատաստանի օր», որի պատճառով էլ Քրիստոնէութիւնը խորթացել է վերածնութիւնը դաւանող ուսմունքներից:

9.Սուրբ գրքում կայ Եսայի մարգարէի անօրէններին զգուշացնող մի խօսքը, որն աղճատուած է եւ իմաստազրկուած: Բարեբախտաբար Մաշտոց նախադասութիւնը բերել է ամբողջութեամբ, այսպէս. «Անօրէնների որդը չի վախճանուի, ոչ էլ հուրը (հոգին) կը շիջանի եւ նրանք կը լինեն բոլոր մսեղէնների կերպարանքով»:

Հուրը անհատի հոգին է՝ որը մահով չի անհետանում: Ըստ անցած կեանքում նրա ունեցած գործունէութեան՝ անօրէնի հոգին դառնում է մսեղէն ինչ որ կենդանի, էշ, խոզ, մուկ եւայլն:

Սոյն բովանդակութեամբ մի արտայայտութիւն ենք գտել Դաւթակ Քերթողի (7-րդ դար) «Ողբք ի մահն Ջեւանշէրի մեծի իշխանին» քերդուածում:

Անիծելով Ջեւանշիրին դաւադրաբար սպանող ոճրագործին՝ նա ասում է. «…Եւ ծնցին ի նմա որդունք եւ մկունք…» (Եւ թող ծնուեն նրանից որդեր ու մուկեր):

Մաշտոցն ասում է, թէ Մարդ ծնուելն ու կոչուելը բարձրագոյն կոչում է անձի համար, եւ այդ պատուին արժանանալուց յետոյ իջնել ստորակարգ, ստորագարշ ու անգիտակից կեանքի մակարդակին՝ նշանակում է դժոխքում անշէջ հրով խորովուել:

Նա հարց է տալիս, թէ այսքանը իմանալուց յետոյ ձեզանից ո՞վ կը ցանկանայ այդպիսի ճակատագրի արժանանալ:

10. Իսկ սուրբ կեանք վարողների մահուան մասին ասում է. «Նրանք թողեցին ծերութիւնն ու տկարութիւնը՝ եւ փոխադրուեցին վերստի՛ն նորոգուելու համար»:

Այսպիսով իմացանք, որ ֆիզիկական վերածնութեան գաղափարը խորթ չի եղել ոչ վա՛ղ քրիստոնէութեանը` եւ ոչ էլ Մաշտոցի՛ վարդապետութեանը:

Եւ հայ եկեղեցու պատմութեան մէջ սոյն տեսութիւնը դաւանող միակ անձը չի եղել սբ. Մեսրոպ Մաշտոց: Կարդացէ՛ք Փաւստոս Բիւզանդի «Հայոց Պատմութիւն»-ը:⁷⁴⁶746. Փաւստոս Բիւզանդ, «Հայոց Պատմութիւն», Երեւանի Համալսարանի հրտր., 1987, թարգմ. Ստ. Մալխասեանցի, էջ 120:

Այնտեղ Հայոց Մեծն Ներսես կաթողիկոսն ասում է.

«Եւ զի մի՛ զմահ մարդկանն առանց դարձի միւսանգամ կենդանանալոյ համարիցին, եւ անյուսութեամբ ի վերայ գնացելոցն օճիրս գործիցեն լալեալ կոծոյն, զանառակութիւնս աշխարհին դնելոյ. այլ յուսով տեառն՝ գալստեանն ակն ունել եւ յարութեանն նորոգութեան, եւ իւրաքանչիւր գործոցն զյաւիտենական հատուցումն առնուլ իւրաքանչիւր յոյս ունելով աւուր գալստեանն տեառն սպասել»:

Թարգմանենք. «Եւ թող չհամարե՛ն թէ մահացող մարդը մէկ էլ վերադարձ չունի կենդանութեան: Եւ անյուսութեամբ (իմացականութիւնը կորցնելով) սխալ արարքներ (օճիրս) թող չգործեն գնացողների ետեւից՝ լաց ու կոծ անելով անօրինականութիւններ (զանառակութիւնս) բերելով աշխարհին: Այլ Տիրոջ յոյսով (Տիրոջ իմացականութեամբ)՝ մահացածի վերադարձին (գալստեանն), ու յարութեամբ (լուսապսակ առնելով)՝ նրա նորոգուելու ակնկալիքն ունենան: Եւ իւրաքանչիւր յոյս ունեցողը (գիտակից մարդը) թող սպասելով ակնկալի՝ որ ըստ իր գործերի պիտի ստանայ յաւիտենական հատուցումը Տիրոջ գալստեան օրերին»:

Ի հարկէ սա ոչ Մալխասեանցի թարգմանութիւնն է, ոչ էլ հոգեւոր հայրերի կաղապարացած ընկալումը, ինչի համար նրանց մեծահոգութիւնն ենք հայցում:

Մեր մեկնութիւնը.-

Փաստօրէն, «Ադամական մեղք» կոչուածը մարդուն ժառանգութիւն է ընկնում՝ իր նախորդ կեանքերից:

Մարդն իր վերածնունդների ընթացքում պարտաւոր է ներքին ձայնով հնարաւորինս վերյիշել ու վերանայել իր նախկին կեանքերում անցած ուղիները, սխալներն ու գործերը՝ ու առաւել եւս կատարելագործուել, որպէսզի Տիրոջ երկրորդ գալստեան պահին ատեանի առաջ կանգնի ու դատուի ըստ իր յառաջդիմութեան եւ կամ յետադիմութեան ժամանակների հոլովոյթում:

Յիշատակենք նաեւ Եզնիկ Կողբացու խօսքերը՝ հոգու վերամարմնաւորման մասին.

Հոգին՝ «Զոր միոյ մարգարէի թողեալ իցէ՝ միւսովն լնու հոգին»:⁷⁴⁷747. Մ. Աբեղեան, Երկեր, հատոր Գ., էջ 164:

Այսինքն մի մարգարէ՝ որ բաց է թողնում հոգուն (մարգարէն մահանում է), ապա հոգին լցւում է մի այլ մարմնի մէջ (հասկանալ «նոր մարմնի մէջ):

Նաեւ, «Զոր միոյն թողեալ է՝ միւսն առլնու նովին հոգւով»:

Այսինքն նոյն հոգին մէկին թողնելով՝ լցւում է մի ուրիշի մէջ:

Այլապէս ծերացած ու հնացած մարմինը թողնելով՝ հոգին լցւում է նոր սաղմնաւորուող մի մարմնի մէջ, վերստին ծնուելու համար, եւ ոչ թէ գոյութիւն ունեցող ինչ որ մի մարդու մարմնից ներս է մտնում:

Վերջին սխալ պատկերացման որպէս արդիւնք՝ միջնադարեան քրիստոնեայ ինկուիզիտոր հայրերը մեծածաւալ աշխատանք են տարել մարդկանց մէջից «չար հոգիները վանելու» համար:

Ներկայացնենք Մաշտոցի ասոյթներից մի քանիսը՝ առանց մեկնաբնութեան:

1. «Աստուած արարեց այս աշխարհն ու կարգաւորեց՝ որ լինեն ծնունդներ, եւ ծնուածները սնուելով ու խրատուելով առաքինանան՝ ու սէր դրսեւորեն»:
2. «Պէտք է բարի կամեցողութիւն ունենալ բոլո՜ր մարդկանց հանդէպ»:
3. «Հաւատքի եւ սուրբ վարքերի միաբանութիւնը՝ գիտութեան աղբիւր է»:
4. «Առաջ ընկնելու մոլորութեամբ՝ զօրութիւնդ մի՛ վատնիր ատելով չարը, այլ կատարելագործուիր ու արարիր»:
5. «Սատանան իր հնարամտութիւններով ամէն ժամ թշնամանք է սերմանում»:
6. «Չարերը չարով են կործանուելու»:
7. «Չարերը կառավարւում են անաստուածութեամբ՝ ու անձնասիրութեամբ»;
8. «Հոգեւոր խրատները նման են հոսող ջրին՝ որի եզրին տնկուել է ծառը, որպէսզի ժամանակին պտղաբերի: Նա ինչ որ կը վերցնի ջրից՝ դա էլ նրան յաջողութիւն կը բերի»:
9. «Սկզբում չկար կորուստ (մահ, էներգետիկ կորուստ), երբ չկար լուսապսակից (կարողութիւնից) առաջ ընկնելու մոլորութիւնը»:
10. «Ամբարտաւանութիւն եւ անձնասիրութիւն չկար՝ երբ չկար հպարտացող չարը, որը մեզ պատառոտեց: Այժմ դրա պատճառով երեւելի չէ խոնարհի եւ մեզ սիրողի լուսապսակը (էներգետիկ դաշտը), այլ ամէն տեղ մասնատուած է՝ ու պահւում է հեզերի ու խոնարհների մօտ, որպէսզի հանգստութիւն լինի աշխարհում»:
11. «Արդարի արդարութիւնը իրեն կը գայ կեանքում. անօրէնի անօրինութիւնը իրեն կը գայ մահուամբ»:
12. «Բարիք գործողը կը ստանայ իր իրաւունքը միանգամայն, իսկ անիրաւը՝ դատաւորից»:
13. «Ախտերի առաւել չարագոյնն է գարշութիւնը՝ որով պղծում են անասուններին եւ արուներին»:
14. «Նօյի օրերին կանայք դառնում էին տղամարդ ու վայելում ուրախութիւն՝ երբ եկաւ ջրհեղեղն ու կորցրեց բոլորին»:
15. «Հուրը այրում է այրելին՝ իսկ պահքով սրբացեալներին առաւել եւս լուսաւորում է եւ պայծառացնում»:
16. «Պէտք է ճշմարիտ խօսքի տարածողները լինել. պէտք է գտնել դրա կորսուած մասերը՝ ու պահպանել գտնուածը»:
    
    Աւելացնենք նաեւ զեկուցման ընթացքում չներկայացուած ասոյթներից:
17. «Աստուածն այս աշխարհը կարգեց որպէս դպրոց»:
18. Իր որդիներին ստուգելու համար՝ Աստուած նրանց տուեց մշակուելու կեանք»:
19. «Մահուան պատճառով երկրաւոր կեանքը աւարտւում է, իսկ հոգու լուսապսակը գլխից ելլնելով ուղարկւում է Տիրոջը»:
20. «Դժոխքը ապականիչ գերեզմանն է»:
21. «Աստուածն ի՛նքը միայն գիտի իր անունը: Մենք նրան անուանում ենք իր գործերի անուններով Արարիչ, Հայր, Տէր, Ամենազօր, Գթացող, Ողորմած, Սուրբ, եւայլն»:
22. «Ինչպէս արեւն իր լոյսով ու ջերմութեամբ մի՛ արեւ է կոչւում, ինչպէս աղբիւրն իր գետով ու ջրով մի՛ ջուր է կոչւում՝ այդպէս էլ Հայրը, Որդին ու Սուրբ Հոգին մի՛ Աստուած է կոչւում եւ ո՛չ աստուածներ»:
23. «Բոլոր արարածները Բարձրեալի մէջ են ընդգրկուած»:
24. «Մինչ մարդը հնազանդւում էր Աստուծոյ օրէնքներին՝ վայրի գազանները հնազանդւում էին մարդուն»:
25. «Կենդանի են արդարութեա՛մբ ապրողները: Մեղքերի մէջ թաղուածները իրենց կեանքի ընթացքում էլ մահացած են»:
26. «Աստուածային իմաստութեան հնարքներով կարելի է մեզ ծառայեցնել հուրը, ջուրը եւ հողմը»:
27. «Վերին հոգեղէնները միշտ ուրախանում են արարածների պայծառացող իմաստութեան համար»:
28. «Աստուած մեզ արժանացրել է Մարդ լինելու պատուին»:
29. «Ովքեր կը լինեն Քրիստոսի կատարեալ իմաստութիւններով՝ Մարդ կը կոչուեն»:
30. «Աստուծոյ ստեղծած յիմարը իմաստնագոյն է քան աշխարհի իմաստունները»:
31. «Աստուծոյ ստեղծած իմաստունը նախ սուրբ է, ապա խաղաղարար ու լի բարութեամբ, արդար պտուղներով»;
32. «Միայն մարդկային մարմնի ու մտքի կարողութիւններին ապաւինելով՝ հասու չէք լինի աստուածային մեծութեանն ու փառքին»:
33. «Արարչի շնորհներով պէտք է պայքարել արդարութեան, սրբութեան եւ ճշմարտութեան համար»:
34. «Պահքը կ՛արտաքսի մարմնի մէջ ծածկուած հիւանդութիւնները»:
35. «Լուսոյ պատմուճանն (աուրան) ու բարիքների արմատը սրբութիւնն է»:
36. «Ով առանց պահք բռնելու կ՛ելնի հոգեւոր պայքարի՝ առաջին սպանուողը կը լինի»:
37. «Սուրբ Հոգին թշնամի է անժամանակ ու անտեղի սնուցման: Թշնամի է նաեւ հանդուգն սնուցման»:
38. Ովքեր առողջ են ու տարիքով շատ փոքր՝ թող զգուշանան մսից ու գինուց»:
39. Ովքեր կը կամենան աստուածապաշտութեամբ ու Յիսուս Քրիստոսի իմաստութեամբ ապրել՝ հալածանքի կ՛ենթարկուեն»:
40. «Երանի հեզերին՝ քանզի նրանք ժառանգելու են երկիրն ու երկրային զօրութիւնները»:
41. «Նա մեզ տուեց աչքի լոյս եւ մտքի խրատ՝ որպէսզի արթուն եւ զուարթուն լինենք»:
42. «Բարկութեամբ եւ ամբարտաւանութեամբ խմբուածներին խաղաղութեան, խոնարհութեան ու հաշտութեան բերողը՝ կը նմանուի Աստուծոյ Որդուն»:
43. «Ով որ չարով կը հրապուրուի ու չարը կ՛ուսուցանի՝ սատանայ կ՛որակուի»:
44. «Իշխանաւորներից ոմանք հենց իրենք են աւելացնում անիրաւութիւնները՝ կաշառք ստանալով կամ այլ չարիքներով»:
45. «Չարը Քրիստոսի վարդապետութեան նշոյլներով էր հանդէս գալիս՝ երբ Տէրը հարթեցրեց նրա մեքենայութիւնները»:
46. «Արժանի չէ աղանդները խուզարկելն ու դրանց իմաստութիւնների մէջ դեգերելով ժամանակ կորցնելը՝ քանզի քեզ է տրուել Աստուածայինը»:
47. «Պէտք չէ՛ հաղորդուել խաբեբաների խօսքին ու գործին: Պէտք է ազատուել բոլոր անօգուտ բաներից»:
48. «Ճշմարիտ զօրեղները ամուր բերդ կը լինեն տկարների համար՝ եւ օգնական ու բարերար»:
49. «Բարեգործները բարեկեցիկ կը լինեն՝ հենց իրենց բարերարութեան պատճառով»:
50. «Չարիք արարողներին սպասում է յաւիտենական տանջանքն ու անմահ մահը»:
51. «Սէրը լուսաւորիչն է մտքի եւ անդամների»:
52. «Սուրբ սէրը չի թողնում որ անդամները բաժանուեն ու քայքայուեն»:
53. «Գանձը իմաստութիւնն է սրտի՝ որն ունէր ստոյգ գիտութիւնը անցեալում, ունի նաեւ ներկայում»:
54. Լուսաւորներին նմանուելով՝ հաւատացեալները ճառագայթներով կը լցնեն տիեզերքը»:
55. Բերանը ճրագարանն է ճշմարիտ մտքի եւ խօսքի լոյսի»:
56. «Այն ձեռքը որն հաւատով է ճշմարտեալ՝ խաչը խորհրդանշող անօթ է»:
57. «Ով միջօրէին կարողանում է իր աչքերը բանալ արեգակի լոյսին՝ նրա բիբին խաւարը չի մերձենում»:
58. «Ովքեր Քրիստոսի իմաստութեամբ են մկրտւում՝ լինում են ճշմարիտ հաւատքով»:
59. «Ով որ հեռու կը լինի Տիրոջ երկիւղից՝ կրթութիւնը նրան կը տանի ծուլութեան, ու Աստուծոյ պատուիրանների արհամարհանքին»:
60. «Աստուած բոլորին է ցանկանում կենաց զօրութիւն՝ եւ կամենում է, որ բոլորը ժառանգաւոր լինեն ճշմարիտ կեանքի գիտութեան»:
61. «Առաջին սուրբերը հաւատքով իմացան ու ճանաչեցին բոլոր արարածների յօրինուածքները» (Այսօր գիտութեամբ կարելի է իմանալ):
62. «Պէտք է հագնել հոգեւոր ազատութեան լուսաւոր զգեստը»:
63. «Ինչպէս որ աղբիւրը ջուր չի խնդրում, արեգակը լոյս չի խնդրում՝ այդպէս էլ Աստուած տուողն է բոլոր բարիքների, եւ ո՛չ թէ առնողը»:
64. «Աստուած իր օրէնքներն ու իրաւունքները ցոյց է տուել իմանալի ու երեւելի արարածներով»:
65. «Արարածները Հօր անունով կոչուել են “հայրեր”, Որդու անունով “որդիներ”: Իսկ սուրբ Հոգու անունով կոչուել են մարդկանց հոգիները»:
66. Կրօնաւորեալները եթէ ճշմարիտ հաւատով, անարատ վարքով ու սուրբ սրտով արդար դառնան՝ ապա նրանց երկիրը կը լինի նոր, եւ Աստծուն հաճելի նորոգուած կեանքով»: