ՆԱԽԱԲԱՆ ԹԱՐԳՄԱՆՉԻ ԿՈՂՄԻՑ
Սոյն երկի երկրորդ^Ծ-11. Մեր առաջին թարգմանութիւնը հրատարակուել է Սիրիայում, քաղաք Հալէպ, 2005թ.,մեկենասութեամբ եւ հրատարակութեամբ դոկտ. Թորոս Թորանեանի: եւ առաւել կատարեալ թարգմանութեան պատճառն ու հետամուտը դարձաւ Հ.Հ. Մշակոյթի նախարարութեան Ժող. Ստեղծագ. եւ Արհեստագ. Կենտրոնի տնօրէն, մշակոյթի նուիրեալ գործիչ պրն. Տիգրան Յակոբեանը, որին մեր եղբայրական սրտաբուխ երախտագիտութիւնն ու յարգանքն ենք յայտնում: Որովհետեւ եթէ նրա յորդորներն ու քաջալերանքը չլինէին՝ երեւի թէ մենք չվերանայէինք մեր իսկ կատարած առաջին թարգմանութիւնը, եւ այն չհասցնէինք առաւել բարձր մակարդակի: Թէեւ կրկին անգամ միամտութիւնը չունենք՝ բացարձակ կատարեալ համարելու այն:
Մեր խորին շնորհակալութիւնն ենք յայտնում նոյն հիմնարկի գիտաշխատող գրականագէտ պրն. Համլետ Մխիթարեանին, որն անխոնջ ուսումնասիրութիւն կարտարեց ի մի բերելով սոյն երկի շուրջ կատարուած համարեայ բոլոր տուեալներն ու կարծիքները: Հրճուանքով ենք յայտնում մեր շնորհակալութիւնը նոյն հիմնարկի ազգագրագիտութեան կրտսեր գիտաշխատող օր. Ասիայ Աբoեանին, որ գրաբարեան տեքստը մեծ խանդավառութեամբ հաւաքելով սատարեց մեզ: Մեր անկեղծ շնորհակալութիւնն ենք յայտնում նաեւ Երեւանի Մատենադարանի աւագ գիտաշխատողներ դոց. Յակոբ Քէօսէեանին եւ տեար Գէորգ Տեր-Վարդանեանին՝ իրենց մեզ ընծայած շահեկան խորհուրդների համար:
Տուեալ մատեանի մեզ աւանդուած մագաղաթեայ օրինակները կրում են «Սրբոյ Հօրն Մերոյ Երանելւոյն Գրիգոր Լուսաւորչի՝ Յաճախապատում Ճառք» խորագիրը, ինչը երկար ժամանակ շփոթութիւն է առաջացրել հեղինակի ինքնութեան հարցում: Սակայն խորհրդային ժամանակաշրջանի մեր ականաւոր գիտնականներից մի քանիսը իրաւացիօրէն հաստատեցին, որ երկը պատկանում է Մեսրոպ Մաշտոցին: Քանզի սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի վարդապետութիւնը^Ծ-22. Տես «Ղուկասեան Մատենադարան» հրատարակչութեան 1914 թուին տպած «Ագաթանագեղայ Պատմութիւն Հայոց» երկը, էջ 133-ից 365, գլուխ ԻԳ- ից գլուխ ՂԷ ներառեալ, որն ընդգրկում է «Վարդապետութիւն Սրբոյն Գրիգորի»: տեղ է գտել Ագաթանգեղոսի «Պատմութիւն Հայոց» երկում եւ հիմնաւորապէս տարբերւում է «Յաճախապատում Ճառք»-ից թէ՛ լեզուով, թէ՛ ոճով եւ թէ՛ հարուցուած խնդիրների լուծումներով:
Կորիւնի «Վարք Մաշտոցի» երկի առաջին պարբերութիւնում գրուածը ուղղակի ակնարկութիւն է Մաշտոցի տուեալ երկին. «… եւ վասն նորին (Մաշտոցի - Մ.Ն.) լուսաւոր վարդապետութեան եւ հրեշտակաբար կրօնիցն առաքինութեան՝ զմտաւ ածելով յիշատակարանս առանձին մատենանշան ծաղկեցուցանել…»:
Թարգմանենք. «… նաեւ մտածում էի առանձին մատենագիր յիշատակարան ծաղկեցնել նրա լուսաւոր վարդապետութեան եւ առաքինութեան հրեշտակաշունչ կրօնի մասին …»:
Վաստակաշատ Մ. Աբեղեանը՝ դեռեւս շատ աւելի առաջ քան Խորհրդային այլ գիտնականներ, իր երկում, Մաշտոցի գործունէութեանը նուիրած հատուածում իրաւացիօրէն ասում է (Երկեր, Գ. հատոր, էջ 94).

«Այժմ էլ նա սկսում է “ճառս յաճախագոյնս, դիւրապատումս, շնորհագիրս, բազմադիմիս… յօրինել”: Այդ ճառերը մնում են “Յաճախապատում ճառք” անունով»:
Այլեւ նոյն երկի էջ 138-ում ասում է.
«Ունենք ճառերի մի ժողովածու “Յաճախապատում ճառք” վերնագրով: Կորյունի հիշածը հենց այս գիրքն է, բայց դա, որովհետեւ դավանաբանական նշանակություն է ունեցել, Գրիգոր Լուսավորչին է վերագրվել՝ այդ գրվածքին ավելի մեծ հեղինակություն ընծայելու համար, եւ որպեսզի որեւէ կասկած հեղինակի մասին փարատվի, ամեն մի առանձին ճառի վրա Ս. Գրիգորի անունը կրկնվել է իբրեւ վերնագիր»:
«Յաճախապատում»-ը այն երկն է, որն ընդգրկում է Մաշտոցի լուսաւոր վարդապետութիւնը, առաքինութեան հրեշտակաշունչ կրօնն ու այբուբենի մասին որոշակի տուեալներ, նրա իսկ աշխատութեամբ, ինչը՝ըստ երեւոյթին, գրի է առել խոր ծերութեան մէջ, երբ Արշակունեաց թագաւորութիւնը հոգեվարքի մէջ էր արդէն:
Ծանօթանալով սբ. Մ. Մաշտոցի երկին՝ մենք նոյնութիւններ գտանք Մեռեալ ծովից յայտնաբերուած «Կումրանի Գիրք»^Ծ-33. «Հին Արևելքի Պոեզիա»-ում է մէջբերուել: անուանուած գործի պատառիկի հետ, որը գրուած է նոյն ոճով եւ բովանդակութեամբ: Մի բան պարզ է, որ «Կումրանի Գրքի» այդ պատառիկը նոյն սկզբնաղբիւրից է ինչ որ «Յաճախապատում»-ի համապատասխան հատուածը: Մեր կարծիքով՝ եթէ «Կումրանի Գրքի» այդ փշրանքները ճշգրիտ են թարգմանուել, ապա կարելի է ասել որ Մաշտոց շատ աւելի լաւ է պատկերացրել, թէ ինչի մասին է գրել, որովհետեւ նրա մօտ շատ աւելի քիչ են վերացականութիւնն ու խճճանքները, որոնք կրօնը պիտի դարձնէին անընկալելի եւ անիրական, ուստի եւ անիմաստ:
Այս նոյնութիւնները կրկին անգամ հաստատում են, որ աստուածային ճշմարտութիւնը ի սկզբանէ եղել է եւ մնում է նոյնը, որտեղ, որ ազգի մշակութային ժառանգութիւնում էլ որ յայտնաբերուի. որովհետեւ աղբիւրը մէկն է: Ի զուր են մարդիկ փորձում ազգայնացնել որեւէ սուրբ գրութիւն. դա մարդկութեանն յղուած աստուածային իմաստութիւնն է ու Աստուծոյ սեփականութիւնն է միայն: Տա՛ Աստուած որ դրանք հասանելի լինեն անխտիր բոլոր ազգերին, որպէսզի ամբողջ մարդկութիւնը մաքրուի կեղտից՝ որի մէջ թաւալւում է այսօր:
Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցից մեզ հասած այս միակ ծաւալուն երկի մասին Խրիմեան Հայրիկի հովանաւորութեամբ Էջմիածնում տպագրուած քննական օրինակի^Ծ-44. Սոյն թարգմանութիւնը նոյնպէս կատարել ենք Խրիմեան Հայրիկի հրատարակած օրինակի հիման վրայ: խմբագիր Ա. Տէր-Միքելեանն իրաւացիօրէն ասում է. «Նոյն իսկ գիտնական տեսակէտով պահանջել իւրաքանչիւր ընթերցասէր Հայից՝ ունենալ այս գրքոյկը սեղանի վրայ»: Մենք նոյնպէս գտնում ենք, որ այս երկը ճշգրիտ գիտութիւն է բառիս բուն իմաստով եւ գիտութիւնների հիմնաքարն է, որովհետեւ աստուածային գիտութիւնն է, որի մէջ երբէք չկայ փիլիսոփայական ֆանտազիա կամ շինծու վերացականութիւն:
Մեր մտաւորականութիւնը միշտ էլ բողոքել է, որ մեր պապերը չեն աւանդել մի գաղափարախօսութիւն կամ մի ինքնուրոյն ազգային կրօն, ինչպէս մի շարք ազգերի մօտ, որպէսզի դրանով կողմնորոշուէինք, համախմբուէինք, ունենայինք հզօր հոգեւոր ներոյժ: Մենք համաձայն չենք այդպիսի խորհրդածութեան: Մաշտոց մեզ է վերադարձրել ոչ միայն մեր Աստուածեղէն այբուբենը, այլեւ հոգացել է մեր հոգեւոր ու մարմնաւոր զօրութեան մասին:
Ցաւալի է ասել, 1600 տարի կարդացել ենք «Յաճախապատում»-ը, սկսած Մաշտոցի անմիջական աշակերտներից, սակայն չենք ընկալել գրուածը իր ամբողջութեան մէջ: Եղել են հոգեւորականներ ու մտաւորականներ, ինչպէս Նարեկացին, Շնորհալին, Կոմիտաս վարդապէտը, Դանիէլ Վարուժանը, որոնք ըմբռնել են որոշ հատուածներ, նոյնիսկ օգտուել են դրանցից իրենց աշխատանքներում, սակայն 1915 թուի մեծ եղեռնը չթողեց որ վերջինները հասունացնէին իրենց ընկալումը ու մեզ հասցնէին գործի մեկնութիւնը կամ աշխարհաբար թարգմանութիւնը:
Խորհրդային շրջանում, մեր վաստակաշատ մասնագէտները չեն ձեռնարկել գրքի թարգմանութիւնը, որովհետեւ երեւութապէս այնտեղ ամբողջութեամբ «վերացական հաւատքի» հարցերն են շօշափուել: Փորձել են թարգմանել «Է» ճառի այբուբենին վերաբերող հատուածը միայն, սակայն չեն հասել ընդհանուր մի եզրի, որովհետեւ առանց ընկալելու ամբողջութիւնը՝ անհնար է հասկանալ հատուածը:
Այս թարգմանութիւնը^Ծ-55. Ներկայացուած թարգմանութիւնը մեր կատարած ու 2005թ. Հալէպ լոյս տեսած առաջին թարգմանութեան առաւել կատարելութեան հասցուած օրինակն է: ձեռնարկելով՝ մենք հասկացանք թէ ինչ մեծ աւեր կարելի է գործել մի բառը կամ նոյնիսկ տառը ուրիշով փոխարինելով կամ տեղափոխելով:
Սակայն ցաւով պէտք է նշել, որ այսօր մենք անընդունակ ենք իրապէս խորութեամբ հասկանալու մեր պապերի աւանդած բազմաթիւ երկերը. ուստի փորձեցինք այս գործը հնարաւորին չափ բնագրին հարազատ թարգմանել ու հասցնել մտաւորական հայ եւ ոչ հայ մարդուն: Յուսով ենք, որ չենք ենթարկուի անէծքի:
Գրաբարեան օրինակում վերատեսութեան ենք ենթարկել կետադրութիւնը, երբ նոյնիսկ մի վերջակէտով կիսուել է նախադասութիւնը՝ եւ առաջացել են անըմբռնելի երկուսը: Այդպիսի երեւոյթները նախօրինակում բազմաթիւ էին, եւ մեզանից պահանջեցին երկար ժամանակ, տաժանակիր մտաւոր աշխատանք ու տքնութիւն՝ վերականգնելու իսկութիւնը: Դրանից բացի, որոշ տեղերում յարմար ենք համարել եւ օգտագործել ենք նախօրինակում տեղ գտած մատենագրական այլընթերցուածները, որոնք սոյն տպագրութեանը չկցեցինք, պարզապէս տեղի խնայողութեան համար:
Յարմար համարեցինք որոշ պարբերութիւններում տեղ գտած բայերի եւ ենթակաների անհամաձայնութիւնները հարթեցնել՝ փակագծերում նշելով մեզ հասած բնօրինակը:
Թարգմանութեան մէջ աշխատել ենք պահպանել ոճը, շարահիւսութիւնը, բառապաշարն ու ուղղագրութիւնը: Ներկայիս խորթ համարուող եւ կարծեցեալ ուղղագրական «շեղումները» նշել ենք թանձրութեամբ: Էջերի ներքեւում պահպանել ենք մեզ աղբիւր ծառայած գրաբարեան օրինակի յղումները, որոնց ի հարկին կցել ենք նաեւ Անթիլիասում (Լիբանանում) տպուած «Մատենագիրք Հայոց»-ի մէջ տեղ գտած «Յաճախապատում Ճառք»-ի յղումներն ու դրանց տարբերակները, որոնք ըստ մեզ աւելի վստահելի են: Օգտուել ենք նաեւ այդ հրատարակութեան ընթերցուածներից: Իւրաքանչիւր ճառը ներկայացնող տառ-թիւի մեր մեկնութիւնը դրել ենք ծանօթագրութիւնում (գլխադրելով^Ծ-11. Մեր առաջին թարգմանութիւնը հրատարակուել է Սիրիայում, քաղաք Հալէպ, 2005թ.,մեկենասութեամբ եւ հրատարակութեամբ դոկտ. Թորոս Թորանեանի:, ^Ծ-22. Տես «Ղուկասեան Մատենադարան» հրատարակչութեան 1914 թուին տպած «Ագաթանագեղայ Պատմութիւն Հայոց» երկը, էջ 133-ից 365, գլուխ ԻԳ- ից գլուխ ՂԷ ներառեալ, որն ընդգրկում է «Վարդապետութիւն Սրբոյն Գրիգորի»:, եւայլն)՝ կարեւորելով այբուբենի համապատասխան տառի իմաստն ու սերտ առնչութիւնը տուեալ ճառի նիւթին հետ: Այնտեղ են նաեւ մեր իւրովի աստուածաբանական թէ լեզուաբանական մեկնաբանութիւնները՝ ըստ անհրաժեշտութեան:
Սա այն հոգեւոր ժառանգութիւնն է, որին հետեւելով իւրաքանչիւր անհատ ու ազգ կարող է դառնալ հզօրների մէջ հզօրագոյնը, գիտունների մէջ բարձրագոյնը, յարգուածների մէջ վսեմագոյնը՝ հակառակ փոքրութեան, հակառակ համեստութեան, հակառակ սփռուածութեան ու ջլատուածութեան: Ահա մի գործ, որը իւրաքանչիւրիս կը դարձնի անխոցելի, անպառակտելի, անընկճելի. կը միացնի մեզ իրար՝ որտեղ էլ լինենք, կը համախմբի մեր ուժերը, կ՛առողջացնի մեր հոգին ու մարմինը ու կը դառնանք անառիկ բերդ: Ոչ մի չար ոյժ, ոչ մի խարդախութիւն, ոչ մի դաւադրութիւն, ոչ մի աղանդաւորութիւն, ոչ մի զէնք ի զօրու չի լինի մեզ կործանել, ինչպէս որ Քաջն Անդրանիկի դէմից փախչում էր թշնամին. ինչպէս որ նրանից խուսանաւում էին թշնամու փամփուշտները: Նոյնպէս ուսանելի է եւ մեր օրերում Առինջի վարպետ Լեւոնի պարագան, որն հակառակ Չեռնոպիլում ճառագայթուած լինելուն՝ հրաշք է գործել իր մէն-մէնակ կառուցած ստորերկրեայ տաճարով:
Համբերութեամբ զինուէք ու սթա՛փ կարդացէք երկը. հնարաւորին չափ թափանցեցէ՛ք գրուածի խորութեանը, եւ կատարեցէ՛ք Մաշտոցի խորհուրդները՝ վստահ լինելով որ արդիւնքը չի ուշանայ:
Գրքի վերջում ծանօթագրութիւններից յետոյ ներկայացնում ենք նաեւ ցանկը այն բառերի՝ որոնք բանալի են եւ որոնց տուել ենք մեր բացատրութիւնները:
Պատշաճ համարեցինք ստորեւ բերել «Յաճախապատում» երկին վերաբերուող միջնադարեան մի գեղեցիկ եւ ուսանելի հրաշապատում՝ հոգ չէ թէ այն ներկայացուած է սբ. Գրիգոր Լուսաւորչի անունով:

Քահանայ Եւ Գիրքն Յաճախապատում

Ժողովածու – 1696 թ.

(Պատմութիւնք, մեկնութիւնք, ճառք, խրատք, քարոզք, ի Հարանց վարուց եւ այլն)

Եղեւ ինձ երբեմն գնալ յԵրուսաղէմ: Եւ յորժամ հասաք յաշխարհն պաղիստինացոց ի գեւղ մի, եւ աւթեւանս կալայ ի տուն պարկեշտ քահանայի միոյ, եւ հայեցեալ տեսի կանթեղս լուցեալ եւ խաչակալս կազմեալս եւ ծածկեալ սուրբ կտաւով, եւ իմ գիտելով, եթէ նշխարք է սրբոց, հարցի ցքահանայն, թէ՝ Որո՞յ ի սրբոց է, որոյ սպասաւորես:

Եւ ասէ.

-Ո՛չ է ի նշխարաց սրբոց, այլ սուրբն Գրիգոր է, եւ ի մանգութենէ իմմէ սպասաւորեմ սմա:

-Եւ իմ բացեալ տեսի, զի սուրբ գիրքն էր, որ կոչի Յաճախապատում: Եւ ասացի ցմեծահաւատ քահանայն.

-Զի՞նչ տեսեր, պատմեա՛ ինձ զսքանչելիս սուրբ հայարապետիս մերում:

Եւ նա ձայնեալ զորդին իւր, որոյ Սարգիս կոչիւր, եւ ասէ.

-Վասն մեղաց մերոց գերեալ եղեւ երկիրս մեր՝ յանաւրէն յազգէն նետողաց. տարան եւ զորդեակս իմ ի Խուժաստան: Եւ մեք փախաք եւ գնացեալ թագաք: Եւ իբրեւ դարձաք՝ ես եւ մայր սորա, լացաք զորդեակս մեր:

-Եւ յաւուր տաւնի սուրբ հայրապետիս, եկեալ առաջի սուրբ զրոցս եւ ողբալով ասացի. «Ամենահնար սուրբ, եթէ կայր որդեակն իմ, նա լուցանէր զլոյս քո»:

-Եւ մինչ ես յայս լալիւնս էի, նա եկ եմուտ որդեակս իմ ի տունս, ունելով ի ձեռն դաստառակ եւ բաժակով գինի, եւ ասէ.
-Ես յայսմ ժամու կայի ի սպասու ամիրապետին: Եւ եկն լուսաւոր այր մի, ունելով հանդերձ քահանայապետի, եւ կալեալ զձեռանէս իմ եւ եբեր մինչեւ ի դուռնս, եւ ինքն եկեալ եմուտ ի սուրբ գիրքս յայս:

Եւ զայս լուեալ գոհացաք զաստուծոյ: Եւ յամենայն գիրս ըզսայ պատուէր եւ գեր ի վերոյ համարէր, եւ հրամայէր ըզսա առաւել ստանալ, քան զայլ գիրս:

(Քաղուած՝ Արմենուհի Սրապեանի «Հայ միջնադարյան զրույցներ» երկից, Երեւան, 1969, էջ 255-256):