ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ
Կեանքն ու գործունէութիւնը
(Ներածական՝ խմբագրի կողմից)

Անտիկ շրջանի յոյն մեծ փիլիսոփայ Պղատոնը մարդկանց կողմից կատարուած ստեղծագործութիւնների մէջ տառերի գիւտը համարում էր ամենախոշոր մեծագործութիւնը, իսկ տառեր գտնողին՝ աստուած, կամ աստծու նման: Յիրաւի այն համաշխարհային պատմութեան մէջ մարդկային հանճարի խոշոր նուաճումներից մէկն է, որը մեծ թափ է հաղորդել քաղաքակրթութեան զարգացմանը՝ հնարաւորութիւն ընձեռնելով մարդու գիտելիքները գրառել, բոլոր ժամանակների գիտական ու մշակութային արժէքներին եւ պատմական յիշողութեանը հաղորդակից դարձնելով ներկայ եւ ապագայ սերունդներին: Այդ առումով հայ ժողովրդի եւ համաշխարհային պատմութեան մէջ հսկայական է վաղ միջնադարի երեւելի գործիչ՝ եկեղեցական, գիտնական եւ մանկավարժ Մեսրոպ Մաշտոցի դերը հայ գրերի, հայկական դպրոցի եւ մատենագրութեան հիմնադրման գործում: Հայ գրերի գիւտը Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից (404-405 թ.թ.), այնուհետեւ վրացիների եւ աղուանների համար գրերի ստեղծումը նրա կողմից դարակազմիկ նշանակութիւն ունեցան հայոց եւ հարեւան ժողովուրդների մշակոյթի զարգացման համար: Յիրաւի նա համարւում է միջնադարեան Հայաստանի եւ Անդրկովկասի ամենամեծ լուսաւորիչը, որի անուրանալի գործը ոչ միայն ճակատագրական դեր է խաղացել իր ժամանակի ազգապահպանման եւ մշակոյթի զարգացման գործում՝ այլ նաեւ շարունակական ձեւով հուժկու մղիչ ուժ (ռեզոնանս) է հաղորդել այդ գործին մինչեւ մեր օրերը, եւ այն շարունակւում է եւ կը շարունակուի յետագայ սերունդների զարգացման ու մաքառման պատմութեան մէջ:

Մեսրոպ Մաշտոցի երկարամեայ կեանքն ու գործունէութիւնը (361-440թ.թ.) համընկնում է հայ ժողովրդի համար պատմական այն խորհրդաւոր եւ ճակատագրական ժամանակաշրջանի հետ՝ երբ պայքար էր մղւում ազգային անկախ պետականութեան ամրապնդման եւ քրիստոնէութեան որպէս պետական կրօն հասարակութեան մէջ արմատաւորելու համար: Այդ պայքարը տեղի էր ունենում Արշակունեաց դինաստիայի թագաւորութեան ամբողջ ժամանակաշրջանում (63-428թ.թ.), որը մեծ թափ ստացաւ 4-ից 5-րդ դարերում: Գրիգոր Լուսաւորիչի գլխաւորութեամբ 293-297թ.թ. ծաւալուած շարժման շնորհիւ 301 թուականին քրիստոնէութիւնը հռչակուեց Մեծ Հայքի պետական կրօն, դառնալով պետութեան, ազգային վերնախաւի՝այնուհետեւ ազգային գաղափարախօսութիւն, վերածուելով գաղափարական հզօր զէնքի Սասանեան Իրանի զաւթողական քաղաքականութեան դէմ ազգային ազատագրական պայքարում: Բայց քրիստոնէութիւնը պետականօրէն ընդունելուց յետոյ՝ ի յայտ եկան հայ եկեղեցու հոգեւոր իշխանութեան վերջնականապէս հաստատման, նրա միջոցով հայկական պետականութեան ամրապնդման, ազգային լիարժէք անկախութեան ձեռք բերման եւ մշակութային զարգացման գործընթացին խոչընդոտող հանգամանքները, որոնց գոյութիւնը եւ խանգարիչ գործօնը բացայայտօրէն եւ մեծապէս զգացնել էին տալիս քրիստոնէութեան ընդունումից մի ամբողջ դար յետոյ, եւ պետութեան ու եկեղեցու առաջ ծառացաւ դրա շնորհիւ առաջացած բազմաթիւ կնճռոտ հարցերի հարթման խնդիրը, որոնցից առաջնահերթ էր համարւում ազգային լեզուով գիր եւ գրականութիւն ունենալը, քանի որ օտար լեզուներով քարոզչութիւնը հասանելի չէր ազգաբնակչութեանը: Օտար լեզուներով էր կատարւում նաեւ գրագրութիւնը պետական ատեաններում: Արշակ 2-րդը 4-րդ դարի երկրորդ կէսին մեծ միջոցառումներ է ձեռնարկում կենտրոնացուած հայկական պետութիւն ստեղծելու եւ դրան նպաստող հայ եկեղեցու հիմքերը ամրապնդելու ուղղութեամբ: Նրա թագաւորութեան օրոք կաթողիկոս Ներսէս Մեծի եռանդուն գործունէութեան շնորհիւ Հայաստանում բացւում են մի շարք դպրոցներ, որոնք չեն կարողանում լիովին բաւարարել պետութեան եւ եկեղեցու պահանջները, քանի որ այդ դպրոցներում դասաւանդում էին յունարէն եւ ասորերէն լեզուներով:¹1. Չորրորդ դպրութիւն Բիւզանդայ, գլ․ Դ։ Տես Փաավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1987, էջ 123։ Ասորերէնը եւ յունարէնը նոյնիսկ մատչելի չէին հոգեւորականների եւ ազնուականների մի զգալի մասին, իսկ հասարակ մարդկանց՝ այն լրիւ անհասկանալի էր: Այդ լեզուներով հայ իրականութեան մէջ տարուող քարոզների արդիւնքի մասին Փաւստոս Բիւզանդը հետեւեալ գնահատականն է տալիս. «Կրօնն ընդունեցին ոչ թէ գիտութեամբ, յոյսով ու հաւատով, ինչպէս որ հարկն էր, այլ միայն քչերը՝ որոնք փոքր ի շատէ ծանօթ էին յունական եւ ասորի գրագիտութեանը, մասամբ հասկանում էին այդ կրօնը: Իսկ որոնք որ գրագիտութեան արուեստից զուրկ էին՝նախարարների եւ շինականների միւս խառնիճաղանճ բազմութիւնը, եթէ ուսուցիչները նստելով գիշեր ցերեկ ամպերի նման ուսումը ինչպէս հորդ անձրեւ նրանց վրայ հոսեցնէին՝ նրանցից ոչ մէկը ոչ մի խօսք, ոչ կէս խօսք, ոչ մի բան, ոչ մի նշոյլ իրենց լսածներից չէին կարող մտքերը պահել կամ հասկանալ»:²2. Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1987, էջ 55։ Այդ էր պատճառը, որ Հայաստանում ոչ միայն դժուարանում էր քրիստոնէութեան արմատաւորումը, հասարակութեան համախմբումը եւ ուժեղ կենտրոնացուած պետութեան ստեղծումը՝այլ նոյնիսկ դեռեւս գոյութիւն ունէին զրադաշտութիւնը եւ հեթանոսական շրջանի որոշ մնացուկներ, ինչպիսին էր պատկերապաշտութիւնը, իսկ ծայրամասային որոշ գաւառներում՝յատկապէս հարաւային եւ լեռնային որոշ շրջաններում, զրադաշտութիւնը աւելի շատ էր տարածուած եւ ազատօրէն գործում էին պարսիկ մոգերը, ինչը Սասանեան Իրանը օգտագործում էր ոչ միայն քրիստոնէութեան դէմ մղուող պայքարում՝այլ նաեւ հայկական պետականութեան ինքնուրոյնութիւնը թուլացնելու եւ երկրի վրայ իր գերիշխանութիւնը հաստատելու համար: Հայաստանի արեւմտեան շրջաններում քրիստոնէութեան յոյն քարոզիչները ձգտում էին հայկական եկեղեցին կախման մէջ դնել յունական եկեղեցուց եւ ապահովել հռոմէական, յետագայում արեւելահռոմէական կայսրութեան տիրապետութիւնը այդ տարածքներում: Սասանեան Իրանի եւ Հռոմէական կայսրութեան այդ միտումները աւելի ակնյայտ դարձան 387 թուականին՝նրանց միջեւ Հայաստանի բաժանումից յետոյ: Չնայած այդ երկու մասերում կար հայկական պետականութիւն, բայց նրանց վրայ հաստատուած ռազմաքաղաքական ճնշման ներքոյ՝սասանեանները բացայայտ գործունէութիւն ծաւալեցին իրենց պետական կրօն զրադաշտականութիւնը հաստատելու ուղղութեամբ Հայաստանի արեւելեան եւ հարաւային տարածքներում: Բիւզանդացիները յոյն քարոզիչների միջոցով ուժեղացնում էին յունական եկեղեցու ազդեցութիւնը արեւմտեան գաւառներում, որտեղ հայոց պետականութիւնը գոյութիւն ունեցաւ այդ բաժանումից յետոյ հազիւ երկու տարի, միւս կողմից էլ ուժեղանում էր ասորալեզու եկեղեցու սպառնալիքը ամբողջ երկրում: Հայկական եկեղեցու եւ պետականութեան պահպանման, ազգային եւ մշակութային ինքնատիպութիւնը օտար նուաճողներից պաշտպանելու եւ օտարների հետ ասիմիլացիայի սպառնալիքից փրկելու համար բնականաբար թելադրուող միակ ելքը հայերէն գրի եւ գրչութեան կիրառումն էր, որը տուեալ իրադրութեան մէջ հրամայական պահանջ եւ առաջնահերթ խնդիր դարձաւ եւ իր ամբողջ անհրաժեշտութեամբ ծառացաւ հայկական եկեղեցու, պետութեան ղեկավարների եւ ամբողջ ազգային վերնախաւի առաջ 4-րդ դարի երկրորդ կէսում: Այդ ժամանակը ուսումնասիրողներից Հ. Ն. Ակինեանը գտնում էր՝որ գրերի գիւտի ժամանակը վաղուց էր հասունացել, եւ պետական այրերը եւ հոգեւոր առաջնորդները այդ գիտակցեցին միայն այն ժամանակ՝երբ Հայաստանի վրայ օրհասական պահն էր վրայ հասել. «Շատ ուշ եկաւ հայը ինքնագիտակցութեան: Երբ կորսունցուցած էր Հայաստանը իր միասնութիւնը (385թ.) եւ զգալի էր օտարին լուծը հայ ժողովրդին վրայ, տեսան աչքերը՝թէ առանց դպրութեան է Ազգը»:³3. Հ․Ն․Ակինեան, Մաշտոց Վարդապետ։ Կեանքն ու գործունէութիւնը, հանդերձ կենսագրութեամբ Ս․Սահակայ, Վիեննա, 1949, էջ 5,7։ Այնուհետեւ նշում է. «Եւ Վարդանանց պատերազմը ցոյց տուաւ, թէ Մաշտոց չէր սխալած իր հաշուին մէջ»: Ահա հայ ժողովրդի եւ նրա եկեղեցու համար այս ճգնաժամային ժամանակաշրջանում՝նրա պատմութեան բեմում յայտնուեց մեծ լուսաւորիչ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն իր առինքնող լուսաւոր կերպարով, հայերէն դպրութեան եւ հայկական դպրոցի հիմնադրման՝ ազգապահպանութեան համար ճակատագրական համարուող այդ մեծագոյն սխրանքի առաքելութեամբ: Նրա գլխաւորած լուսաւորական շարժումը ընթացել է սոցիալական եւ քաղաքական բարդ պայմաններում: Նրանով էլ սկսւում է հայ հին եւ միջնադարեան գրականութեան զարգացման ամենակարեւոր շրջանը եւ այդ սկզբնաւորման ու զարգացման բոլոր հանգուցային հարցերը սերտօրէն կապուած են նրա գործունէութեան հետ, ինչը զուգորդուած է քրիստոնէական գաղափարախօսութեան ամրապնդման ու պաշտպանութեան, ազգային ազատագրական պայքարի, հայ ժողովրդի հասարակական-քաղաքական եւ մշակութային կեանքի հետ:

Մեսրոպ Մաշտոցը ծնուել է 361 թուականին Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի (աշխահրի) Տարօն գաւառի Հացեկաց գիւղում, որը գտնւում է Մշոյ դաշտում, Մուշ քաղաքից 40 կիլոմետր հեռաւորութեան վրայ, Մեղրաձոր գետի աջափնեայ կողմում: Ըստ Հ. Աճառեանի՝նոր ժամանակներում այն կոչուել է Հացիկ, իսկ քրդերէն աղաւաղուած ձեւով՝Խասիկ:⁴4. Ղ․Ինճիճեան, Ստորագրութիւն Հին Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1822, էջ 104։ Հ․Աճառեան, Հայոց գրերը, Երեւանի համալսարանի հրատարակչություն, 1984, էջ 67։ Հ. Աճառեանը նշում է, որ Հացիկը, կամ Խասիկը պէտք չէ շփօթել Մեղրաձորի ձախակողմեան ափում գտնուած Խասգիւղի հետ, որը պնդում են որոշ հեղինակներ:⁵5. Ստ․ Տ․Մելիքբախշյան, Թ․Խ․Հակոբյան, Մեսրոպ Մաշտոց, 1959, էջ 20։ Ինչպէս Կորիւնն է գրում՝ Մաշտոցը «Վարդան անունով երանելի մարդու որդին» էր:⁶6. Կորյուն, Վարք Մեսրոպ Մաշտոցի, Երեւան, 1994, էջ 39 (Գ)։ Սակայն վիճելի է մնացել նրա ծագումը, նախնիների դասային պատկանելիութիւնը: Որոշ փաստարկներով ջանացել են ապացուցել նրա ազնուական ծագումը, իբրեւ սերուել է Մամիկոնեանների իշխանական տոհմից, համարում են Գրիգոր Լուսաւորիչի շառաւիղներից եւ դրանով էլ բացատրում են նրա եւ Սահակ Պարթեւի փոխադարձ սէրն ու մեծ բարեկամութիւնը:⁷7. Հ․Ն․ Ակինեան, նոյն, էջ 36։ Հ․Յ․ Գաթըրճեան, Տիեզերական պատմութիւն, Բ, Վիեննա, 1852, էջ 523։ Հրաչյա Աճառյան, նշ, աշխատութիւնը, էջ 68-71։ Նոյնիսկ արենակցական կապեր են փնտրում արքայական տան հետ՝ օգտուելով այդ մասին Փաւստոս Բիւզանդի ոչ ուղղակի ձեւով արուած մի ակնարկից:⁸8. Փավստոս Բյուզանդ, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1987, էջ 77-79 (Երրորդ դպրութիւն, Ժ․Թ)։ Այդ բոլորը տարակարծութիւնների առիթ են տուել, բայց ապացուցուած է, որ հացեկացցիները կարճազատներ են եղել, այսինքն ազատների մի տեսակ՝ փոքր ազատ, կիսաազնուական եւ այլն: Այնուամենայնիւ պէտք է եզրակացնել, որ դեռեւս վաղ հասակից լաւ կրթութիւն ստացած եւ բարձր առաքինութիւններով օժտուած, արքունիքում ծառայութեան անցած եւ հոգեւոր դասին պատկանած անձնաւորութիւնը՝այն էլ վաղ միջնադարում, չէր կարող հասարակ ընտանիքից սերուած լինել: Անկասկած նա եթէ չի եղել տոհմիկ ազնուական, կամ արքայական ծագումով՝ապա եղել է օրինաւոր եւ բարեկեցիկ ընտանիքի զաւակ:

Մատենագրութեան մէջ տարբեր հեղինակների կողմից Մաշտոց անունը նշուած է տարբեր ուղղագրութեամբ՝Մաժդոց, Մաշդոց, Մաշտոց, իսկ նրա աշակերտ եւ գործընկեր Կորիւնի մօտ՝ Մաշթոց:⁹9. Հ․Ն․ Ակինեան, նշուած աշխատութիւնը, էջ 95-96։ Ժամանակակից ուղղագրութեամբ ընդունուած Մաշտոց անուանումը առաջին անգամ նշուել է Ղազար Փարպեցու կողմից: Իսկ յետագայում՝ Մաշտոցին համատեղ նշւում է նաեւ Մեսրոպ անունը, դարձեալ տարբեր ուղղագրութիւններով՝ Մասրովպ, Մեսրոբ, Մեսրոպ, Մեսրովբ, Մեսրովպ:¹⁰10. Հ․ Համբարեան, Մեսրոպ թէ Մաշթոց, Հայ խօսնակ, Կ․ Պօլիս, 1924, էջ 33։ Մովսէս Խորենացին առաջիններից է, որ նրան Մաշտոցից բացի անուանել է Մեսրոպ:¹¹11. Մ․Խորենացի, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1997, էջ 249, 258, 260, 264, 274, 255։

Մաշտոցն սկզբնական կրթութիւնն ստացել է իր հայրենի Տարօն գաւառի Սուրբ Կարապետ հռչակաւոր վանքում, որը այն ժամանակուայ յայտնի կրթօջախներից էր: Այնտեղ հոգեւոր կրթութիւնը տրւում էր յունարէնով, հետեւաբար Մաշտոցը վաղ տարիքից տիրապետում էր յունարէնին: Այնուհետեւ նա Խոսրով արքայի (385-388թ.թ.) թագաւորութեան տարիներին եկել է Վաղարշապատ մայրաքաղաք եւ ծառայութեան է անցել արքունիքում որպէս դիւանադպիր, միաժամանակ հմտանալով՝ ստացել է նաեւ զինուորական պաշտօն. «Մանկական հասակում նա կրթուել էր հելլենական դպրութեամբ, (ապա) եկել, հասել էր Մեծ Հայաստանի Արշակունի թագաւորների դուռը, կացել է արքունի դիւանատանը, դառնալով արքայի տուած հրամանի ծառայողը, ոմն Առաւանի՝ մեր Հայոց աշխարհի հազարապետութեան ժամանակ: Նա տեղեակ ու հմուտ էր աշխարհական կարգերին, իր զինուորական արուեստով սիրելի էր դարձել զօրականներին: Եւ հենց այնտեղ ջանալով՝ ուշադրութեամբ հետեւում էր աստուածային գրքերի ընթերցանութեանը, որով եւ շուտով լուսաւորուեց, թափանցեց ու խորամուխ եղաւ աստուածային հրամանների հանգամանքների մէջ եւ ամէն պատրաստութեամբ զարդարելով իրեն՝ իշխանների ծառայութիւնն էր կատարում»: Այսպես է ներկայացնում նրա աշակերտ եւ գործընկեր Կորիւնը նրա պետական եւ զինուորական ծառայութեան տարիների բեղմնաւոր գործունէութիւնը եւ յաջողութիւնները:¹²12. Կորյուն, նշուած գիրքը, էջ 39 (Գ)։ Այդ պաշտօնավարութեան տարիներին Մաշտոցը, կատարելութեան հասցնելով իր մտաւոր, հոգեւոր եւ զինուորական գիտելիքները, արդեն երիտասարդ տարիքից ճանաչուած անհատականութիւն էր: Ուսման ծարաւ, հետաքրքրասէր եւ պրպտող երիտասարդը ընթերցանութեամբ ու ուսումնասիրութիւններով էր զբաղւում պալատական գրադարաններում եւ մատենադարաններում: Հ. Աճառեանը եզրակացնում է, որ այդպիսի ջանասիրութեամբ եւ յետագայ ուղեւորութիւնների շնորհիւ էլ նա տիրապետել է ոչ միայն յունարէնին, այլ նաեւ ասորերէն եւ պարսկերէն լեզուներին:¹³13. Հ․ Աճառյան, նշուած աշխատութիւնը, էջ 75։ Անկասկած նման ընդունակութիւններով, աշխատասիրութեամբ եւ բազմակողմանի հետաքրքրասիրութեամբ օժտուած երիտասարդը ոչ միայն ընթերցանութեամբ՝ այլ նաեւ մայրաքաղաքում եւ արքունիքում երեւելի պետական, զինուորական, հոգեւոր գործիչների ու մտաւորականների հետ ունեցած շփումների միջոցով պէտք է հարստացրած լինէր գիտելիքները եւ ընդլայնէր իր մտահորիզոնը:

Մաշտոցը զինուորական կրթութեանը զուգընթաց բացառիկ տեղ է տուել աստուածաբանութեան ու քրիստոնէութեան ուսմունքի, իմաստասիրութեան եւ գրականութեան զանազան ճիւղերի ուսումնասիրմանը: Հետաքրքիր է, որ այդ ամէնով հանդերձ նա կարողացել է լինել նաեւ բարեխղճօրէն ծառայող պաշտոնեայ: Հարուստ գիտելիքների եւ փայլուն ծառայութեան շնորհիւ՝ նա արժանացել է մեծ ուշադրութեան եւ պալատական միջավայրի համակրանքին: Բայց որքան շատ է կարդացել հոգեւոր գրականութիւնը՝ պետական եւ զինուորական գործից առաւել հակում է զգացել դէպի կրօնը եւ եկեղեցին: Բացի այդ, որոշ տուեալներով նա աշխարհիկ կեանքի շատ դրական կողմերի հետ տեսել է նաեւ պալատական, ազնուականական միջավայրի շատ բացասական կողմերը, որոնցից նա միայն լաւն է վերցրել, իսկ մնացածները նրան խորթ են եղել, եւ դրանցից խուսափելով՝ կարողացել է անաղարտ մնալ: Եւ զինուելով քրիստոնէական ուսմունքով ու ոգով՝նա որոշել է թողնել արքունիքի եւ ընդհանրապէս աշխարհիկ կեանքի ճոխութիւններն ու վայելքները, եւ «ձեռնտու լինել իր ազգի լուսաւորութեանը թէ գրաւոր վարդապետութեամբ, թէ բերանացի քարոզութեամբ»:¹⁴14. Արամ Մելէեան, Հայոց մեծ վարդապետ Սուրբ Մեսրոպը, Թիֆլիս, 1883, էջ 15։ Մկրտիչ Վ․ Ավգերեան, Լիակատար վարք, 1914, Երեւան, հ․Ե, էջ 284։ Ըստ Մկրտիչ վարդապետ Աւգերեանի՝ սկզբից նա վանք է գնացել, յետոյ՝ անապատ: Մատենագիրներից Կարապետ եպիսկոպոս Սասնացին այսպէս է պատկերում Մաշտոցի աշխարհիկ միջավայրից դէպի հոգեւոր ծառայութեան ուղին բռնելու վճռական որոշումը եւ ներքին հոգեկան էվոլյուցիան, որը մղել է նրան ճգնաւորութեան. «Լքեց ամէն բան, կղկղանք համարեց եւ գլորման ու մահու պատճառ՝ ոսկին ու արծաթը, ակներն ու մարգարիտները, բեհեզն ու կերպասը, սանձազարդ երիվարներն ու երկարամազ ջորիները, զէնքերը ու զարդերը, որոնք այս կենցաղի զբօսանքն են: Այսպէս (լքում է - Հ.Մ.) նաեւ թագաւորների փառքն ու իշխանների պատիւը եւ ռամիկների գովասանքը, ծաղկահոտ գինիները եւ արուեստաւոր մատռուակները, քաղցրաձայն տաւիղները եւ ուշատար քնարները եւ գողտրիկ կերակուրները եւ սրանց նմանները՝ որ յիմարներն են ցանկանում ձեռք բերել այս կեանքում, եւ ունեցողներին էլ երանի են տալիս»:¹⁵15. Կարապետ եպիսկոպոս Սասնացի, Ներբողեան յաղագս վարուց եւ Մահուան սուրբ Վարդապետին Մեսրոբայ, Վաղարշապատ, 1897, էջ 31-32։ Տես նաեւ Հ․Աճառեանի նշուած աշխատութիւնը, էջ 80։ Այսպիսով Մաշտոցը մօտաւորապէս 390-ական թուականների սկզբներին դառնում է կուսակրօն հոգեւորական, ճգնաւորական ու մենակեաց կեանք է վարում Գողթան գաւառում, ըստ աւանդութեան՝ Գողթնին սահմանակից Երջանիկ գաւառի Մեսրոպավանք գիւղի մօտ: Որոշ պատմաբանների եւ պատմական աշխարհագրութեան մասնագէտների կարծիքով պատմական Մեսրոպավանքը այժմեան Նախիջեւանի ինքնավար հանրապետութեան Օրդուբադի շրջանի Մսրավանիս գիւղն է:¹⁶16. Ս․Տ․Մելիք-Բաշխյան, Թ․Խ․Հակոբյան, Մեսրոպ Մաշտոց, Երեւան, 1959, էջ 23։ Սա աւանդութեան վրայ կատարուած եզրակացութիւն է: Սկզբնաղբիւրներում չի նշուած այդ վայրի տեղն ու անունը:

Մաշտոցի այդ վճռի մասին Մովսէս Խորենացին հետեւեալ բացատրութիւնն է տալիս. «Նա սիրեց մենակեցութեան վայրը, ինչպէս ասել է մէկը՝ թէ ալեկոծուած նաւը շտապում է դէպի նաւահանգիստը, իսկ ժուժկալող մարդը անապատ է փնտրում»:¹⁷17. Մ․Խորենացի, Հայոց պատմություն, հատուած Գ, ԽԷ, Երեւան, 1997, էջ 249։ Մաշտոցի աշակերտ եւ գործընկեր Կորիւնը նկարագրել է նրա ճգնաւորութեան ասկետական կեանքը եւ զրկանքները. «Եւ (հաւատքի) հրամաններին հաւանելով՝ խառնուեց Քրիստոսի խաչակիր գնդին եւ շուտով մտաւ միայնակեցութեան կարգի մէջ: Շատ եւ տեսակ-տեսակ վշտակցութիւններ կրեց ըստ աւետարանին՝ ամեն բանով: Իրեն տալիս էր ամեն տեսակ հոգեւոր վարժութիւնների - միանձնութեան, լեռնակեցութեան, քաղցի ու ծարաւի եւ բանջարաճաշակութեան, անլոյս արգելարանների, խարազանազգեստ ու գետնատարած անկողիների: Շատ անգամ էլ գիշերուայ հեշտալի հանգիստն

ու քնի հարկը ոտի վրայ տքնութեամբ վերջացնում էր մի ակնթարթում: Եւ այս ամենն անում էր նա ոչ սակաւ ժամանակ»:¹⁸18. Կորյուն, նշուած գիրքը, էջ 39 (Դ)։
Երրորդ դարից յետոյ՝ անապատական շարժումը, կամ ճգնաւորական կեանքը տարածուած էր Արեւելքի երկրների քրիստոնեաների շրջանում: Նրանք, կամ նրանց մեծ մասը՝ այն աշխարհում դրախտին եւ տիրոջ ողորմածութեանը արժանանալու ակնկալիքով, խմբերով կամ միայնակ գնում էին բնակավայրերից հեռու, անապատներում, լեռներում եւ այլ անձուկ

եւ անհրապոյր վայրերում զբաղւում աղօթքներով, կրօնական գրքերի ընթերցանութեամբ, ապրում զրկանքներով ու չարչարանքներով լի կեանքով: Իսկ Մաշտոցն իր անապատական կեանքի ընթացքում վերոյիշեալ ասկետական ապրելակերպի հետ միաժամանակ՝ շարունակել է իր հանրօգուտ եւ ազգանուէր ակտիւ գործունէութիւնը: Շարունակել է զբաղուել ընթերցանութեամբ: Էլ առաւել հարստացնելով իր գիտելիքները՝ նաեւ իր շուրջն է հաւաքել քրիստոնէութեան ուսմունքի հետեւորդների: Ունենալով աշակերտներ՝ նրանց հետ քարոզչական եւ դաստիարակչական աշխատանքներ է տարել. «Եւ մի քանիսին եւս գտել, յարեցրել էր իրեն՝ աշակերտ դարձնելով նոյն սովորական աւետարանութեանը»:¹⁹19. Նոյն տեղում։ Եւ դրա շնորհիւ, ի տարբերութիւն այլ անապատականների՝ նա առաւել հռչակուել է, հեղինակաւոր է դարձել ու համակրելի՝ մօտակայ բնակավայրերի մարդկանց շրջանում, «Պայծառանալով՝ ծանօթ եւ հաճելի էր դարձել Աստծուն եւ մարդկանց»:²⁰20. Նոյն տեղում։
Մաշտոցն անապատում երկար չի մնացել: Նա ուշի-ուշով հետեւել է երկրում ընթացող իրադարձութիւններին եւ հասարակութեան ընդերքում տեղի ունեցող ընդվզումներին: Մեծ դժուարութիւններ են ծագել ժողովրդի մէջ լիակատար ձեւով քրիստոնէութեան ամրապնդման հարցում: Դեռ շատ վայրերում տիրել է հեթանոսութիւնը, նոյնիսկ պարսկական տիրապետութեան աւելի ազդեցիկ շրջաններում փորձել են վերականգնել կրակապաշտութիւնը: Ներսէս Մեծ կաթողիկոսի մահից յետոյ, նրան փոխարինած Սահակ Պարթեւը Վռամշապուհ արքայի հետ համատեղ աշխոյժ գործունէութիւն է ծաւալել եկեղեցու դիրքերի ամրապնդման, այլադաւանութեան դէմ պայքարելու եւ հայկական պետականութիւնը սասանեան ու հռոմէական տիրապետութիւնից փրկելու ուղղութեամբ:

Մաշտոցի նման անձնաւորութիւնը՝ ճշմարիտ հաւատով տոգորուած, աշխարհիկ պալատական ծառայութեան բովով անցած, զինուորականի կոփուածութեամբ, լայն մտահորիզոնով, նախաձեռնող, պրպտումների մէջ անհանգիստ եւ տաղանդաշատ՝ չէր կարող այդ ամէնի նկատմամբ անտարբեր լինել: Անապատում գիտելիքները հարստացնելուց եւ աշակերտներ համախմբելուց յետոյ՝ նա անհրաժեշտութիւնն է զգացել թարմ ուժերով գործնական մասնակցութիւն ունենալու հայ եկեղեցու եւ պետութեան գոյութեան համար այդ վճռորոշ պայքարին: 390-ականի կէսին դուրս գալով ճգնաւորութիւնից՝ նա մեկնել է Վաղարշապատ, հանդիպել Սահակ Պարթեւի հետ: Ըստ Ա. Մելէեանի եւ այլոց՝ իբրեւ նրանք մանկութեան ընկերներ են եղել:²¹21. Արամ Մելէեան, նշուած աշխատութիւնը, էջ 16։ Տես նաեւ Հ․Ն․ Ակինեանի եւ Հ․Ն․ Գաթրջեանի նշուած աշխատութիւնները։ Կայ նաեւ վկայութիւն, որ 491թ. Սահակն է Մաշտոցին երեցութեան ձեռնադրել:²²22. Հ․Ն․ Ակինեան, նշուած աշխատութիւնը, էջ 41։ Մաշտոցը ճգնաւորութիւնը թողնելու եւ քարոզչութեան անցնելու իր որոշումը պատճառաբանել է, քանի որ հաւատը դեռեւս լիովին ամրապնդուած չի եղել երկրի բոլոր վայրերում, եւ քարոզչութիւնը աւելի օգտակար էր դառնալու՝ քան ճգնաւորութիւնը: Նա գործի է անցել վճռականութեամբ եւ իր հետ տարել նաեւ իր աշակերտներին:

Առաջին անգամ քարոզի է դուրս եկել 396 թուականին Գողթան գաւառում: Գողթնում լաւ ընդունելութեան է արժանացել եւ հովանաւորուել տեղի իշխան Շաբիթի կողմից: Այնտեղ քրիստոնէութեան քարոզչութեան հետ մէկտեղ՝ նա պայքարել է հեթանոսական մնացուկների դէմ: Գողթնում ծաւալած գործունէութեամբ՝ Մաշտոցն իրեն դրսեւորել է որպէս երեւելի հոգեւոր գործիչ: Գաւառում նա բարձրացրել է հայ եկեղեցու հեղինակութիւնը եւ նպաստել նրա հիմքերի ամրապնդմանը: Կորիւնը գրում է. «Իսկ երանելին՝ իսկոյն իր աւետարանական արուեստը բանեցնելով, իշխանի հաւատարիմ օգնութեամբ սկսեց (քարոզել) գաւառում. ամենքին իրենց հայրենական աւանդոյթներից ու սատանայական դիւապաշտ ծառայութիւնից գերեց, շուռ տուեց Քրիստոսի հնազանդութեանը»: Այնուհետեւ շարունակում է. «Նա մտքում դրեց աւելի հոգալ նոյնպէս համայն աշխարհի (այսինքն՝ ամբողջ Հայաստանի - Հ.Մ.) ժողովրդին մխիթարելու մասին, (ուստի) եւ աւելացրեց մշտամռունչ աղօթքն ու բազկատարած պաղատանքն առ Աստուած եւ անդադար արտասուքը՝ մտաբերելով առաքեալի խօսքը. եւ ասում էր հոգալով. ”Տրտմութիւն է ինձ համար, եւ անպակաս են իմ սրտի ցաւերն իմ եղբայրների եւ ազգակիցների համար”»:²³23. Կորյուն, նոյն, էջ 40, (Ե)։ Առաքեալի խօսքը մէջբերուած է, Հռոմ․ թ․ 2-3։ Մովսէս Խորենացին վկայում է, որ Գողթան գաւառից յետոյ Մաշտոցը «Սրանից ոչ պակաս բաներ արաւ Սիւնեանց աշխարհում, նրա Վաղինակ իշխանի օգնութեամբ»,²⁴24. Մովսես Խորենացի, Հայոց պատմությու, Երեւան, 1997, էջ 249։ որի մասին չի վկայում Կորիւնը:

Ի տարբերութիւն այլ քարոզիչների՝ որոնք քարոզել են օտար լեզուներով, Մաշտոցը, որպէսզի ժողովրդին հասանելի լինէր իր քարոզների եւ Աստվածաշնչի բովանդակութիւնը, այն կարդալուց յետոյ բանաւոր թարգմանել է հայերէն, տուել է մատչելի բացատրութիւններ: Այդ ծանր գործը նա արել է տքնաջանօրէն եւ ջանասիրութեամբ, բայց նա չէր կարող ամեն տեղ լինել, եւ երբ ինքն այնտեղ չի եղել եւ մէկ ուրիշն է կարդացել՝ ժողովրդին անհասկանալի է մնացել: Ուստի մտածել է մի հնարք գտնել: «Եւ այնպէս տրտմական հոգսերով պաշարուած ու թակարդապատուած եւ մտածմունքների ծփանքի մէջ էր ընկած, թէ արդեօք ինչպիսի ելք գտնի այդ բանի համար»:²⁵25. Կորյուն, նոյն տեղում։ Միակ ելքը հայերէն գիր եւ գրչութիւն ունենալն էր, որի մասին նա յայտնել է Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսին, իսկ կաթողիկոսը եւ թագաւորը եւս վաղուց այդ մտատանջութիւնների մէջ են եղել, եւ գտել են որ պետութեան եւ եկեղեցու գոյութեան համար անհրաժեշտ էր սեփական, ազգային գիր ու գրչութիւն ունենալ: Ի հարկէ այդ մեծ գործի գլխաւոր մտայղացողը եւ նախաձեռնողը Մաշտոցն է եղել, եւ եռանդուն կերպով ձեռնամուխ է եղել դրա իրագործմանը: Բայց պէտք չէ անտեսել կաթողիկոսի եւ թագաւորի նրան սատար կանգնելու փաստը, նրանց ցոյց տուած օգնութեան գործնական եւ բարոյական նշանակութիւնը, որն անուրանալի է. մինչդեռ պատմագրութեան մէջ՝ միայն եզակի են հանդիպում նման դէպքեր: Ներսէս Շնորհալին իր «Վիպասանութիւն» չափածոյ ստեղծագործութեան մէջ՝ որը փաստօրէն Հայոց պատմութիւնն է չափածոյ խօսքով գրուած, 58 չափածոյ տող է նուիրել ս. Մեսրոպ Մաշտոցին, որով ըստ արժանւոյն մեծարելով նրան՝ լռութեան է մատնել նրան համախոհ եւ գործակից Վռամշապուհ արքային եւ Սահակ Պարթեւին:²⁶26. Ներսէս Շնորհալի, Վիպասանութիւն, Վենետիկ, 1830, էջ 533-535։ Այդ երեք գործիչների համատեղ գործունէութիւնը եւ դրա նշանակութեան կարեւորութիւնն ու դերը հայ պատմագիտական մտքի կողմից բարձր է գնահատուել 19-րդ դարի վերջերից եւ 20-րդ դարի սկզբից սկսած:²⁷27. Г. Халатянц Армянские Аршакиды, Москва,1903 г. стр. 306-335 (որտեղ բարձր է գնահատում Վռամշապուհ արքայի, Ս․ Սահակի եւ Ս․ Մեսրոպ Մաշտոցի համագործագցութիւնը)

Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի համագործակցութիւնը հայկական գրերի յայտնաբերման ու վերականգնման հարցում սկսուել է Վռամշապուհի թագաւորութեան առաջին տարիներին՝ 400-401 թուականներին:²⁸28. Ա․Գ․ Աբրահամյան, հայ գրերի ստեղծման տարեթիվը։ Տես Մեսրոպ Մաշտոց, Հոդվածների ժողովածու, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչություն, 1963, էջ 131։ Երկու սուրբ հայրերն այդ առթիւ համատեղ աղօթքներ անելուց յետոյ՝ 402 թուականին որոշել են աւագ հոգեւոր դասի ներկայացուցիչների համագումար ժողով անցկացնել. «...աշխարհահոգ խորհուրդը ժողովել եւ հայ ազգի համար նշանագրեր գտնել»:²⁹29. Կորյուն, նշուած աշխ․, էջ 41 (Զ)։ Դրանից յետոյ մի շարք հոգեւորականների հետ սկսում են հայկական նշանագրերի որոնման գործը, ինչի մասին 402թ. տեղեկացնում են նաեւ Վռամշապուհին, որը նոր է վերադարձել Միջագետքից. «Այն ժամանակ արքան պատմեց նրանց մի մարդու՝ Դանիէլ անունով մի ազնուական ասորի եպիսկոպոսի մասին, որը յանկարծ գտել էր հայերէն լեզուի ալփաբետներ-նշանագրեր»:³⁰30. Կորյուն, նոյն տեղում։ Եւ արքան Վահրիճ անունով մէկին յատուկ հրովարտակով ուղարկում է Միջագետք՝ Յաբեթ անունով մի մարդու մօտ, Դանիէլի մօտ եղած գրերը բերելու համար: Սակայն երբ բերում են նշանագրերը՝ պարզւում է որ դրանք այնքան էլ պիտանի չեն Հայոց լեզուի համար, ունեն որոշ թերութիւններ, ինչպէս Կորիւնն է նշում՝ «բաւական չեն հայերէն լեզուի սիղոբաները-կապերն ամբողջութեամբ արտայայտելու համար», եւ մօտ երկու տարի (403-404թ.թ.) օգտագործելուց յետոյ՝ Մաշտոցն այն հանում է գործածութիւնից: Նա որոշում է անձամբ անմիջականօրէն զբաղուել նշանագրերի յայտնաբերմամբ եւ Վռամշապուհի թագաւորութեան 5-րդ տարում, դա մօտաւորապէս պէտք է լինի 404 կամ 405 թուականը, Սուրբ Սահակի համաձայնութեամբ եւ արքայի հրամանով մի խումբ աշակերտների հետ մեկնում է Արամի կողմերը (Միջագետք, Ասորիք): Այնտեղ իր աշակերտների մի մասին թողնում է Եդեսիայ քաղաքի ասորական դպրոցում, իսկ մի մասին ուղարկում է Սամոսատի յունական դպրոցը՝ այդ լեզուներով ուղղագրութիւնը ուսումնասիրելու համար: Եդեսիան (Ուրֆան) եւ Ամիդը (այժմեան Դիարբեքիրը) եպիսկոպոսանիստ քաղաքներ էին եւ միաժամանակ այն ժամանակների գիտական յայտնի կենտրոններից էին, որտեղ Մաշտոցը լաւ ընդունելութիւն եւ աջակցութիւն է ստանում: Այնտեղ Մաշտոցն ուսումնասիրում է օտար լեզուների այբուբենները եւ ուղղագրութիւնները, միաժամանակ ճշտում է հայոց լեզուի հնչիւնային համակարգը, եւ համապատասխան նշանագրերը գտնելով ու հարմարեցնելով՝ իրականացնում է իր մեծագոյն գիտական սխրանքը, հայ գրերի գիւտը: Այդ գործում Մաշտոցի հանճարեղութիւնը կայանում է յատկապէս նրանում՝ որ նա սկզբունքօրէն հրաժարուելով որեւէ օտար այբուբենի օգտագործումից հայերէն լեզուով գրութեան համար՝ հասնում է այդ լեզուին բազմակողմանիօրէն յարմար գրերի ձեւաւորմանը, փրկելով հայերէն գրաւոր խօսքը՝ արտայայտման եւ քերականական բարդութիւններից ու աղաւաղումներից:

Ինչպէս նշել է համաշխարհային հռչակ ունեցող լեզուաբան Հ. Մարկվարտը. «Այն ժամանակուայ յայտնի այբուբեններից եւ ոչ մէկը ի վիճակի չէր արտայայտելու հայերէնի բազմաթիւ ու դժուարին հնչիւնները»:³¹31. Հ․ Մարկվարտ, Հայոց այբուբենի ծագումը եւ Ս․ Մաշտոցի կենսագրութիւնը։ Տես Մեսրոպ Մաշտոց, Հոդվածների Ժողովածու, ՀՍՍՌ Գ․Ա․ հրատարակչություն, 1962, էջ 124: Նա օրինակ է բերել նաեւ, որ բազմաբարբառ եւրոպական ժողովուրդների կողմից լատիներէն այբուբենի ընդունումը նոյնութեամբ՝ ճակատագրական սխալ է եղել. «Մինչեւ այսօր էլ արեւմտաեւրոպական բոլոր լեզուների վրայ էլ՝ չհաշուած Իսպաներէնը եւ Իտալերէնը, ծանրանում է հռոմէական գրի անէծքը, եւ ուրոյն պէտքերին համապատասխանող գրի եւ ուղղագրութեան պակասը»:³²32. Հ․ Մարկվարտ, նոյն ժողովածուում, էջ 118։

Մաշտոցն արդեն 406թ. Նոյեմբերին³³33. Ա․Գ․ Աբրահամյան, նոյն տեղում։ կարգաւորել էր կատարեալ այբուբենը, բաղկացած 36 տառից:³⁴34. Ղ․ Աղաեանց, Մեր գրերի թիւը ինչու է 36, Մուրճ, 1889, համար 12։ Տառերին անուններ էր դրել, որոնք պարզ են, գեղեցիկ եւ բարեհնչիւն, նաեւ բոլոր տառերն էլ օժտել էր իրենց թուային արժէքներով: Այնուհետեւ տառերի վայելչութեան համար՝դրանք ձեւաւորում է Սամոսատում գտնուող յոյն յայտնի գեղագրութեան վարպետ, գրիչ Հռոփանոսի միջոցով: Ապա Մաշտոցն իր երկու հասուն աշակերտների հետ, Եկեղեաց գաւառից Յովհանի եւ Պաղնական ցեղից Յովսէփի հետ՝ նախքան Հայաստան վերադառնալը, տեղում թարգմանութեամբ է զբաղւում: Դրա համար առաջինն ընտրում է Սողոմոնի Առակաց գիրքը: Եւ դա պատահական չէր: Այդ գրքի հենց առաջին առակը՝ որը եւ հայերէն գրերով առաջին խօսքն էր, մեծ լուսաւորիչի ամբողջ կեանքում ունեցած ձգտումի արտայայտութիւնն էր, որը որպէս խրատ եւ պատգամ պիտի մնար յետագայ սերունդների համար. «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»: Թարգմանչական փորձի հենց սկզբից՝ Մեսրոպեան գրերը գերազանց քննութիւն են բռնում: Անառարկելիօրէն համոզիչ էր, որ գտնուած եւ կարգաւորուած էին հայոց լեզուի գրաւոր արտայայտութեան համար լիարժէքօրէն պիտանի, նրա հնչիւնական առանձնայատկութիւններին հարմար տառերը: Կատարուած էր հայ ծողովրդի պատմութեան մէջ ճակատագրական նշանակութիւն ունեցող մեծագոյն յայտնագործութիւնը:

Հայկական գրերի եւ գրչութեան պատմութեամբ զբաղուող շատ գիտնականների միջեւ տարաձայնութիւններ եւ տարբեր կարծիքներ են եղել, որոնց պատճառն է սկզբնաղբիւրների սակաւութիւնը, եւ նրանցում ո՛չ լիարժէք ձեւով եւ ոչ բազմակողմանի տուեալների արտացոլումը: Յատկապէս վիճելի է նախամաշտոցեան շրջանում հայերէն գրի եւ գրականութեան հարցը, Դանիէլեան գրերի ծագման հարցը, եւ այն՝ թէ Մաշտոցն արդեօ՞ք այլ գրերի, եւ ինչպիսի գրերի հիման վրայ է յօրինել հայկական այբուբենը: Վերջին հարցի վերաբերեալ պատմաբանների եւ բանասէրների մեծ մասը այն կարծիքին են՝ որ Մեսրոպ Մաշտոցն իր պրպտումների ժամանակ անշուշտ օգտագործել է իր ժամանակ գոյութիւն ունեցող այլ ժողովուրդների տառերը, որոնց մէջ գուցէ նաեւ իրեն ծանօթ Դանիէլեան գրերը, եւ այս հանգամանքը ամենեւին էլ չի նսեմացնում գիւտարարի հեղինակութիւնը եւ նրա կատարած մեծ գործի արժէքը: Մասնագէտները գտնում են, որ բոլոր ժողովուրդների համար տարբեր ժամանակներում ստեղծուած տառերը մինչ այդ եղած տառատեսակներ են՝ տուեալ ժողովրդի լեզուին յարմարեցուած եւ որոշ չափով բարեփոխուած ու կատարելագործուած ձեւով, եւ այդպէս՝ դրանք յաջորդել են մէկը միւսին, տարբեր լեզուներին հարմարեցուած, կատարելագործուած եւ բարեփոխուած ձեւով: Մարդկութեան պատմութեան մէջ ընդհանրապէս ոչ մի տառատեսակ անհատական ստեղծագործութեան արդիւնք չի համարւում:³⁵35. Ս․Տ․ Մելիք-Բաշխյան, Թ․Խ․ Հակոբյան, նոյն գիրքը, էջ 44։

Մօտաւորապէս 407թ. գարնանը Մաշտոցն իր աշակերտների հետ վերադառնում է Վաղարշապատ: Կորիւնի նկարագրութեամբ՝ «Եւ արդ, երբ յիշելին (Մաշտոցը - Հ.Մ.) եկաւ, մօտեցաւ թագաւորական քաղաքին, իմաց տուեցին թագաւորին եւ սուրբ եպիսկոպոսին: Նրանք նախարարագունդ աւագանու բոլոր բազմութիւնն առնելով՝ քաղաքից դուրս եկան, Ռահ (Երասխ - Հ.Մ.) գետի ափին դիմաւորեցին երանելիին: Եւ ցանկալի ողջոյնը միմիանց տալուց յետոյ՝ այնտեղից ցնծութեան ձայներով եւ հոգեւոր երգերով ու բարձրաձայն օրհնութիւններով ետ դարձան քաղաքը, եւ տօնական ուրախութեամբ անցկացրին օրերը»:³⁶36. Կորյուն, էջ 44։

Այսպիսով՝ հայկական գրերը գոյութիւն ունէին, եւ այժմ յաջորդ կարեւոր հարցն էր համարւում դրանց գործադրումը, որը պէտք է սկսուէր դպրոցների հիմնադրումով եւ հայկական գիրն ու գրչութիւնն ուսուցանելով: Նախկինում՝ նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջանի Հայաստանում եղել են դպրոցներ, մեհեաններին եւ տաճարներին կից: Յետագայում՝ օտար լեզուներով դպրոցներ են գործել եկեղեցիներում, եւ Հայաստանն ունեցել է դպրոցական եւ ուսումնական գործի փորձ եւ աւանդոյթներ, որոնք հեշտացրել են հայալեզու նոր դպրոցների ստեղծումը եւ նրանցում դասաւանդման գործը: Սահակ Պարթեւն ու Մեսրոպ Մաշտոցը նոր հիմնադրուած դպրոցներում Վռամշապուհ արքայի հրամանով կարողացել են աշակերտներ համալրել «մատաղահաս մանուկներից»,³⁷37. Կորյուն, նոյն տեղում (Ժ)։ միաժամանակ հայ գրերի եւ գրաւոր խօսքի ուսուցումը առաջնահերթ ձեւով տարուել է հոգեւորականութեան շրջանում: Սկզբում նրանցից է համալրուել եկեղեցիներում գործող դպրոցների հիմնական կազմը, քանի որ գրերի գիւտի այդ ժամանակուայ հիմնական նպատակն է եղել եկեղեցում եւ ժողովրդի մէջ հաւատի քարոզումը հայոց լեզուով: Մինչ այդ գոյութիւն ունեցող յունա-ասորական դպրոցները փոխարինուել են հայկականով: Առաջին հայկական դպրոցը հիմնադրուել է Վաղարշապատում, այնուհետեւ Մաշտոցը՝ շրջագայելով երկրի գաւառները, նորանոր դպրոցներ է հիմնադրել, որոնցում միաժամանակ նա հանդէս է եկել որպէս ուսուցիչ: Դասաւանդումը կազմակերպուել է հայերէն գրուած իր ձեռնարկների եւ թարգմանական գրականութեան միջոցով, որում նրան օգնել են իր առաջին եւ աւելի հասուն աշակերտները: Մաշտոցը հմուտ մանկավարժ է եղել եւ ստեղծել է մանկավարժների մի ամբողջ դպրոց, որոնք յետագայում շարունակել են մեծ ուսուցչապետի աւանդոյթները: Նրա մանկավարժական ձիրքի եւ հմտութեան մասին Մովսէս Խորենացին վկայում է. «Նա ոչ թէ սովորեցնում էր որպէս արուեստ՝ այլ աշակերտներին կարծես հոգի էր ներշնչում իբրեւ առաքեալ»:³⁸38. Մովսես Խորենացի, նոյն գիրքը, (Կ) էջ 264։

Մաշտոցն ու Սահակ Պարթեւը չեն սահմանափակուել միայն Արեւելեան Հայաստանում հայկական գրի ու դպրութեան տարածումով: Նրանք այդ գործը համարել են համահայկական տարողութեամբ կարեւորութիւն ունեցող եւ ազգապահպան նշանակութեան գործ: Ուստի որոշել են իրենց այդ լուսաւորական գործունէութիւնը տարածել նաեւ Բիւզանդիայի տիրապետութեան տակ գտնուող Արեւմտեան Հայաստանում, որտեղ ուժեղ է եղել յունական եկեղեցու ազդեցութիւնը հայ եկեղեցու վրայ, հայկական եկեղեցիներում քարոզները եւ դպրոցներում ուսուցումը կատարուել են յունարէն, ինչը ոչ միայն դժուարացրել է հաւատի սերմանումը հայերի շրջանում՝ այլ նաեւ վտանգել է ազգապահպանումը: Ինչպէս միշտ, յանուն ազգապահպանման եւ հաւատի՝ Մաշտոցը խիզախօրէն ձեռնամուխ է եղել իր լուսաւորական գործունէութեան ծաւալմանը օտարների հպատակութեան տակ գտնուող Արեւմտեան Հայաստանում, ինչը վտանգաւոր եւ դժուար գործ էր: Եւ իսկապէս, տեղի օտար կառավարիչները մերժել են նրա խնդրանքը՝ այնտեղ հայկական դպրոցներ բացելու հարցում: Դրանից յետոյ Մաշտոցը Սահակ Պարթեւից ստացած միջնորդագրերով մեկնել է Կ. Պօլիս ու բանակցութիւններ վարել Ատտիկոս եպիսկոպոսի, զօրապետ Անատոլիոսի եւ Թէոդորոս Աւգուստոս կայսրի (408-450թ.թ.) հետ, որը համաձայնութիւն է տուել Մաշտոցի նախաձեռնութեանը: Մաշտոցն իր աշակերտների հետ ոչ միայն յաջողութեամբ է իրականացրել իր առաքելութիւնը Հայաստանի բիւզանդական մասում՝այլ նաեւ վերադարձել է իր աշակերտ Վարդան Մամիկոնեանի (ապագաj սպարապետի - Հ.Մ.) հետ կայսրի կողմից ստացած պատիւներով: Ահա այդ մասին հռոմէացիների կայսր Թէոդորոս Աւգուստոսը կաթողիկոս Սահակին գրում է հետեւեալը. «Բայց որովհետեւ Մեսրոպը յետոյ մեզ պատմեց, թէ այդ արուեստը (տառերի գյուտը - Հ.Մ.) գլուխ եկաւ երկնային շնորհով՝ մենք գրեցինք որ ամենայն փութաջանութեամբ սովորեն, եւ քեզ պատուով ընդունեն իբրեւ իրենց իսկական ուսուցիչը՝ Կեսարիայի արքեպիսկոպոսի նման, սնունդն ու ծախսերը արքունիքից տրուեն: Եւ հրամայեցինք՝ այդտեղ, Հայոց աշխարհում մի քաղաք շինել իբրեւ ապաւինութիւն ձեզ եւ մեր զօրքերին: Քո (պատուի) համար ստրատելատ նշանակեցինք Վարդանին, քո որդիացածի (փեսայի) որդուն եւ Մեսրոպին դրեցինք առաջին ուսուցիչների շարքում»:³⁹39. Մովսես Խորենացի, նոյն գիրքը, էջ 262։

Կայսրի հրամանով յոյները Մաշտոցին մեծարելով կոչել են Ակումիտ,⁴⁰40. Կորյուն, նոյն գիրքը, էջ 49։ այսինքն՝ ճգնող, տքնող, անքուն հսկող, իսկ Կ. Պօլսի յոյն ինքնագլուխ եպիսկոպոս Ատտիկոսը նրան ձեռնադրել է եկեղեսիաստիկոս՝ ուղղափառ եկեղեցու անդամ, նաեւ համարել է ռաբունապետ:⁴¹41. Մովսես Խորենացի, նոյն տեղում։ Մաշտոցն իր աշակերտների հետ Հայաստանի բիւզանդական մասում դպրոցների հիմնադրման, հայկական գրերի ու գրչութեան ուսուցման, քարոզչական աշխատանքի հետ միաժամանակ, եւ դրան զուգընթաց հեթանոսական աղանդների (բորբորիտների) դէմ մղած պայքարի գործի յաջող իրականացումից յետոյ՝ այնտեղ է թողել իր աշակերտներից Ենովքին եւ Դանանին որպէս իր վստահելի մարդիկ ու գործի շարունակող: Երբ վերադարձել է Վաղարշապատ՝ Հայոց գահի վրայ է եղել Վռամշապուհի որդին Արտաշէսը (414-428թ.թ.), որով էլ ավարտուել է Արշակունիների դինաստիայի գահակալութիւնը եւ 428 թուականին Հայաստանը Սասանեան Պարսկաստանի եւ ներքին պառակտիչ ուժերի հարուածների տակ կորցրել է պետականութիւնը:

Հայաստանին հարեւան քրիստոնեայ ժողովուրդները նոյնպէս կարիք են ունեցել իրենց լեզուով գիր եւ գրականութեան: Մաշտոցը 423 թուականին⁴²42. Այս տարեթիւը սկզբնաղբյուրներում չկա: Տես Արամ Մելէեան, նշուած աշխատութիւնը, էջ 31: մեկնել է Աղուանք, այնուհետեւ Վրաստան՝ տեղի իշխանութիւնների եւ հոգեւոր առաջնորդների աջակցութեամբ նրանց համար ստեղծել գրեր, եկեղեցիներում բացել դպրոցներ, այդ ժողովուրդների մէջ ծաւալել է ուսումնական եւ լուսաւորչական գործունէութիւն, որի արդիւնքում «...Վայրենամիտ եւ դատարկասուն եւ անասնաբարոյ մարդիկ մարգարէագէտ եւ առաքելածանօթ եւ աւետարանի ժառանգներ դարձան եւ բոլոր աստուածային աւանդոյթներին ոչ մի բանով անտեղեակ (չմնացին)»:⁴³43. Կորյուն, էջ 51: Ըստ Ա. Գ. Շանիձէի, Մաշտոցի այդ առաքելութիւնը Աղուանք եւ Վրաստան՝ ոչ միայն կարեւորուել է եկեղեցու վիճակը ամրապնդելու, այլեւ ժողովուրդներին գիր եւ գրականութիւն տալով՝ նրանց բարձրացնելու քաղաքակրթութեան մի նոր մակարդակի, եւ մեծ դեր խաղացել նրանց յետագայ զարգացման մէջ:⁴⁴44. А.Г. Шанидзе, Новооткрытый алфавит Кавказских Албанцев и его значения для науки, Тбилиси, 1938г. стр. 3, 54-61. Այդ մասին տեղեկութիւններ է տալիս նաեւ Մովսէս Կաղանկատուացին իր «Աղուանից պատնութեան» մէջ:⁴⁵45. Մովսես Կաղանկատուացի, Պատմություն Աղվանից աշխարհի, Երեւան, 1983, էջ 95-102, 117-118, 201, 219-220, 342, 344: Չնայած օտար աղբիւրներում այդ հարցում դեռեւս կան շփոթութիւններ, որով առաջնորդուել է Մ.Բարխուդարեանցը,⁴⁶46. Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարեանց, Պատմութիւն Աղուանից, Վաղարշապատ, 1902, էջ 17, 119: եւ ըստ Հ. Աճառեանի՝ կարիք ունեն ճշգրտումների:
Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի հիմնած դպրոցները հիմնականում զբաղուել են հայկական գրերով գրագիտութիւն տարածելով եւ յատկապէս հայերէն գրագիտութեամբ հոգեւորականներ պատրաստելով: Այնուհետեւ այդ դպրոցները կատարելագործուել են՝ երբ արդէն դասաւանդուել են բազմակողմանի գիտելիքներ, ուստի եւ դարձել մշակութային օջախներ: Յետագայում նրանցից լաւագոյնները վերածուել են աւելի բարձր կատարելութեան ուսումնական հաստատութիւնների, ճեմարանների, որոնցում դարեր շարունակ դասաւանդուել են լեզուներ, գրականութիւն, պատմութիւն, աշխարհագրութիւն, մաթեմատիկա, նկարչութիւն, երաժշտութիւն եւ այլ գիտելիքներ:

Հայերէն գրագիտութիւն տարածելուն զուգընթաց՝ Սահակ Պարթեւն ու Մեսրոպ Մաշտոցը ձեռնամուխ են եղել աւելի մեծ գործի, հայերէն գրականութիւն ստեղծելուն: Նրանք իրենց լաւագոյն աշակերտներին ուղարկել են Ասորեստան եւ Յունաստան՝ նրանց լեզուներին աւելի լաւ տիրապետելու եւ դրանցից թարգմանութիւններ կատարելու համար: Նրանք Հայաստանում ստեղծել են թարգմանչական դպրոց, որի աւանդոյթները շարունակուել են յետագայ ժամանակներում: Բայց այդ շրջանում՝ երբ դպրոցների համար հարկաւոր էին ձեռնարկներ, եկեղեցու համար հայերէն Աստուածաշունչ եւ նրան յարակից այլ գրականութիւն, երբ անհրաժեշտ էր ժողովրդին տալ բազմատեսակ գիտական եւ մշակութային գրականութիւն եւ հոգեւոր սնունդ՝ թարգմանչական աշխատանքը մեծ թափ է ստացել եւ ստեղծուել է երեւելի թարգմանիչների մի ամբողջ կոհորտա, որում ակնառու տեղ են գրաւել Մաշտոցի աշակերտներից Կորիւնը, Մուշէն, Եզնիկ Կողբացին, Յովսէփ Վայոցձորցին, Յովսէփ Պաղնացին, Ղեւոնդ Երէցը, Յովհան Եկեղեցացին եւ ուրիշներ, որոնք թարգմանչական գործով իրենց ծանրակշիռ ներդրումն են ունեցել հայ գրականութեան, մշակոյթի եւ գիտական գանձարանը հարստացնելու մէջ, որոնց ամենաառաջին եւ կարեւորագոյն գործը, որ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի գլխաւորութեամբ է կատարուել՝ Աստուածաշնչի, նրա վերաբերեալ մեկնութիւնների, դաւանաբանական աշխատութիւնների ու աղօթքների թարգմանութիւնն է եղել, որում առաջին անգամ հայ գրական լեզուն փայլել է իր գեղեցկութեամբ եւ գրական-գեղարուեստական արտայայտութեան լայն հնարաւորութիւններով: Բարձրարուեստ թարգմանութեամբ Աստուածաշունչը դարձաւ հայոց գրական լեզուի, գեղարուեստական գրականութեան, գիտական եւ փիլիսոփայական մտքի յետագայ զարգացման հիմնաքարը:

Բացի դաւանաբանական բնոյթի գրականութիւնից՝ թարգմանել են նաեւ պատմութեան եւ գիտութեան տարբեր ճիւղերի մատեաններ, նաեւ փիլիսոփայական գրականութիւն, որոնք ոչ միայն հայկական մշակոյթի՝ այլեւ համաշխարհային քաղաքակրթութեան որոշ արժէքների փրկութեան եւ պահպանման համար ունեցան կարեւոր նշանակութիւն, քանի որ դրանց մի մասի բնագրերի անյայտանալուց յետոյ՝ցայսօր գոյութիւն ունեն դրանց հայերէն թարգմանութիւնները, ինչպէս օրինակ՝ Եւսէբիոս Կեսարացու «Քրոնիկոնը», Զենոն իմաստասէրի «Բնութեան մասին» աշխատութիւնը, Եփրեմ Ասորու «Կցորդները», Եւագր Պոնտացու երկերը եւ այլն:

Հոգեւոր, մշակութային եւ գիտական առումով թարգմանիչների դերն ու նշանակութիւնը հայ իրականութեան մէջ այնքան է կարեւորուել՝ որ հենց 5-րդ դարից սահմանուել է թարգմանչաց տօն, նուիրուած հայ գրերի գիւտի եւ գրականութեան ստեղծման մեծ երախտաւորներին: Մեսրոպ Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի թարգմանիչների դպրոցը հիմք է դրել նաեւ հայ մատենագրութեան, որով ստեղծուեցել են պատմամշակութային, գիտական եւ իմաստասիրական կարեւոր աշխատութիւններ՝ որոնք պատմական կարեւոր սկզբնաղբիւրների եւ գիտական ուսումնասիրութիւնների նիւթ են հանդիսանում եւ ունեն խիստ արդիական նշանակութիւն: Դրանցից կարեւոր են փիլիսոփայ Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» (աղանդների ժխտում), Կորիւնի «Վարք Մաշտոցի» աշխատութիւնները: Հինգերորդ դարում մէկը միւսին յաջորդեցել են նշանաւոր պատմագիրներ՝ Ագաթանգեղոսը, Փավստոս Բիւզանդը, Եղիշէն, Ղազար Փարպեցին եւ հայոց պատմահայրը համարուող Մովսէս Խորենացին: Յիրաւի, 5-րդ դարում գիր ու գրչութեան հիմնադրումով է սկսուել հայկական մշակոյթի ոսկեդարը:⁴⁷47. Փղշտացի, Հայ մշակոյթի ոսկեդարը,Կոչնակ Հայաստանի, 1932, թիւ 32:

Մեսրոպ Մաշտոցը եւ Սահակ Պարթեւը պատմութեան մէջ հայկական գրերով եւ հայերէն լեզուով առաջին ինքնուրոյն ստեղծագործողներն են, ուստի Մաշտոցը՝ հայկական գրերի գիւտարարը լինելուց բացի, նաեւ հայ գրականութեան հիմնադիրն է: Երկու սուրբ հայրերին վերագրուող շարականները քնարական յուզիչ երգեր են, որոնք ստեղծուած են բանաստեղծական կատարելութեամբ, տաղաչափական հմտութեամբ, եւ ուրոյն երաժշտական արուեստով ու ճաշակով, որպէս եկեղեցական կանոն երգաշարք՝ հոգեւոր երգերի գլուխգործոցներ են, եւ անկասկած վկայում են նաեւ Մաշտոցի եւ Սահակի երաժշտական ստեղծագործական օժտուածութեան մասին: Մաշտոցից եւ Սահակից մեզ հասած թղթերից՝որպէս պատմական սկզբնաղբիւրներ, շատ կարեւոր են Բիւզանդական կայսր Թէոդոս Աւգուստինի եւ յունական եկեղեցու առաջնորդ Պրոկլ եպիսկոպոսի հետ նրանց ունեցած գրագրութիւնը, որը վկայում է նաեւ նրանց եկեղեցական, ազգային լուսաւորչական եւ հմուտ դիւանագիտական գործունէութեան մասին:⁴⁸48. Մովսես Խորենացի, նոյն գիրքը, էջ 262: Վիճելի է մնացել Մաշտոցի թողած գրական ժառանգութեան հարցը, սակայն խորհրդային շրջանի պատմագրութեան մէջ վերջնական կարծիք հաստատուեց՝որ Մաշտոցի ամենածաւալուն ինքնուրոյն ստեղծագործութիւնն է համարւում «Յաճախապատում ճառքը»:⁴⁹49. Էդ. Բ. Աղայան, Մեսրոպ Մաշտոց, Երեւան 1986, էջ 71: Տես նաեւ Հ. Գ. Գաբրիելյան, Մեսրոպ Մաշտոցի աշխարհահայացքը, Մեսրոպ Մաշտոց հոդվածների ժողովածու, Երեւան, 1963, էջ 88:
Ո՞րն է գրերի գիւտից յետոյ կարճ ժամանակում բարձրարժէք գրականութիւն ստեղծելու հնարաւորութեան առեղծուածը, այն էլ՝ կատարեալ քերականութեամբ եւ լաւ մշակուած գրական լեզուով:

Բազմադարեան պատմութիւն ունեցող հարուստ եւ յղկուած հայոց լեզուն՝որով ստեղծուել էին ճոխ եւ բազմատեսակ բանահիւսութիւն, որում լեզուի օրէնքները օբեկտիւօրէն գոյութիւն են ունեցել՝ հետեւաբար գրաւոր խօսքի վերածելու համար շարահիւսական ու քերականական բարդ խնդիրներ չէին առաջացել: Դա հնարաւորութիւն է ընձեռել գրերի գիւտից յետոյ կարճ ժամանակում մշակելու նրա գրաւոր կիրառութիւնը, եւ միանգամից անցնելու թարգմանական եւ գրական ստեղծագործական աշխատանքի՝ օգտագործելով դասական գրաբարի կատարեալ լեզուի հարուստ զինանոցը, որն ունեցել է հասկացութեան, իմաստի բովանդակութիւնը լիովին արտայայտելու, եւ բառակազմական լայն հնարաւորութիւններ:

Գրաւոր խօսքի հանդէս գալը՝ անկասկած լեզուի որակական փոփոխութեան եւ գրական լեզուի վերածմանն է հանգեցրել. «Անշուշտ տարբերւում են գրաւոր ոճի կամ խօսքի, եւ բանաւոր խօսքի նորմայի ըմբռնումները, բնականաբար գրաւոր լեզուի նորման աւելի կատեգորիկ ու խիստ է, քան բանաւոր լեզուինը»:⁵⁰50. Եզեկյան Լ.Կ., Լեզու-նորմա-համակարգ, Բանբեր Երեւանի համալսարանի, Երեւան, 2007, թիւ 2, էջ 33:

Մաշտոցը՝ բացի եկեղեցական, գրական եւ մանկավարժական գործունէութիւնից, ծաւալել է նաեւ մեծ հասարակական եւ պետական գործունէութիւն: Նա ոչ միայն արդարութեան քարոզիչ է եղել՝ այլեւ գործնականօրէն հանդէս է եկել որպէս արդարութեան պաշտպան, օգնութեան ձեռք է մեկնել ընկածներին, հալածուածներին, մարդկանց փրկել է բռնութիւնից եւ կողոպտիչներից, նրանց վրայ դրուած անօրինական պարտքերից, հարկերից եւ տուրքերից, դատաւորների անօրինական վճիռներից: Նա որքան որ անողոք է եղել այլադաւանութեան դէմ մղուած պայքարում՝նոյնքան էլ անողոք է գտնուել անարդարութեան դէմ մղուած պայքարում, նոյնքան արդարամիտ, բարի, գթասիրտ եւ կարեկից՝ իր օգնութեանը դիմող անպաշտպանների, հալածուածների, զրկուածների ու կարիքաւորների նկատմամբ:

Կորիւնն այդ առումով նրա գործունէութիւնը ներկայացնում է հակիրճ, բայց եւ բնութագրական ձեւով. «Եւ ամէն մարդու զարդարեց Քրիստոսի զգեստով եւ հոգեպէս, եւ շատ բանտարկեալներ ու կալանաւորներ ազատեց՝ Քրիստոսի ահաւոր զօրութեամբ նրանց կորզելով բռնակալների ձեռքից: Եւ շատ անիրաւ մուրհակներ պատռեց, եւ շատ սգաւորների ու նեղսրտածների՝ իր մխիթարութեան վարդապետութեամբ ակնկալութիւն ու յոյս տուեց...»:⁵¹51. Կորյուն, նոյն գիրքը, էջ 54 (ԻԲ):

Հայաստանի պետականութիւնը 428 թուականին Սասանեան պետութեան եւ ներքին պառակտողական ուժերի հարուածների տակ տապալւում է: Ոչ միայն դադարում է Արշակունեաց հարստութիւնը գոյութիւն ունենալուց՝ այլեւ սասանեանների պարտադրմամբ հայ եկեղեցու հայրապետական աթոռն անցնում է ասորի կաթողիկոսների, նաեւ իր աւարտին է հասնում Գրիգոր Լուսաւորիչի կաթողիկոսական տոհմաճիւղը: Ե՛ւ իշխանութեան, եւ՛ եկեղեցու նոր պաշտօնեաների կողմից՝ որոնք դրածոներ էին եւ նոր տէրերի կամակատարներ, փոխւում է վերաբերմունքը Սահակի եւ Մաշտոցի նկատմամբ: Սակայն նրանք անդուլ կերպով մնում են լծուած հայրենանուէր գործին՝ լուսաւորչական եւ քարոզչական բուռն գործունէութիւն ծաւալելով Հայաստանի գաւառներում: Ըստ Էդ. Աղաեանի կարծիքի, հենց այդ ժամանակ է՝ որ պաշտօնազուրկ Սահակն ու Մաշտոցը ազատուած լինելով նախկին պարտականութիւններից, հնարաւորութիւն են ունենում լիովին նուիրուելու ինքնուրոյն գրական ստեղծագործական աշխատանքի:⁵²52. Էդ. Բ. Աղայան, նոյն տեղում: Կեանքի վերջին տարիներին՝ Սահակը վերադառնում է կաթողիկոսական գահին, երբ արդէն տկար է եղել եւ եկեղեցու կառավարման գործում նրան օգնել է Մաշտոցը: Սահակ Պարթեւը վախճանուել է 439 թուականի Նաւասարդ ամսի 30-ին (Սեպտեմբերի 7-ին), իսկ նրան փոխարինած Մաշտոցը ծանրօրէն է տարել իր համար ամենահարազատ եւ թանկագին մարդու բացակայութիւնը, եւ վեց ամիս յետոյ՝ 440 թուականի Մեհեկան ամսի 13-ին (Փետրուարի 17-ին) Վաղարշապատում կնքել է իր մահակնացուն:⁵³53. Գալուստ Տ. Մկրտչեան,,Հայ գրերի 1500-ամեակի առթիւե, ,Արարատե ամսագիր, Էջմիածին, 1912, 5-6, էջ 500-505: Նրա կորուստը վերածուել է համազգային վշտի, եւ Վահան Ամատունու նախաձեռնութեամբ Մաշտոցին թաղել են Օշական գիւղի խորանում, որը 1870-ական թուականներին հիմնովին վերակառուցուել է որպէս տաճար՝ Գէորգ Դ. Կաթողիկոսի նախաձեռնութեամբ, երբ ի սկզբանէ այն համարուել է սրբատեղի՝ «Թարգմանչի գերեզման» անունով:

Չնայած հայկական գիր ու գրականութեան ստեղծումից կարճ ժամանակ անց Հայաստանը կորցրել է իր պետականութիւնը՝ բայց հայ ժողովուրդն իր գոյութեան պայքարի համար արդէն ունեցել էր մշակութային եւ հոգեւոր հզօր զէնք, ըստ Մարկվարտի՝ «...Ժողովուրդ, որը նոյնիսկ Հայաստանի պետական ինքնուրոյնութեան կորստից շատ քիչ առաջ կարողացաւ պահպանել հայկական ուրոյն կերպարը՝օտար ազգերի հետ համաձուլուելու վտանգից, եւ կեանքի կոչեց համեմատաբար հարուստ մի մատենագրութիւն»:⁵⁴54. Մարկվարտ, նոյն գիրքը, էջ 126:

Մաշտոցի եւ նրա գործի շարունակողների ստեղծած մշակութային արժէքների կարեւոր տարրն է հանդիսանում պատմական յիշողութիւնը՝ որն ըստ ակադեմիկոս Ա. Զդրաւոմիսլովի, ունի իր անմիջական ազդեցութիւնն ազգային ինքնագիտակցութեան վրայ, որը դարերով նպաստել է հայ հասարակութեան գիտակցութեան եւ հոգեբանութեան ձեւաւորմանը, եւ պատմական փորձի յաջորդաբար հաղորդմանը սերունդներին, եւ ունի խիստ արդիական նշանակութիւն՝ դրա միջոցով ազգին սպառնացող վտանգն ընկալելու եւ ինքնապաշտպանութեան զգոնութիւնը արթուն պահելու համար: Ինչպէս նաեւ նկատում է Ա. Զդրաւոմիսլովը՝ «հայերի կայունութեամբ եւ միասնութեամբ արտայայտուող ազգային ինքնագիտակցութիւնը հետեւանք է պատմական հանգամանքներով հայ ազգի գոյութեան վտանգուածութեան, որ հայերը եւ հրեաները ենթարկուել են ցեղասպանութեան»:⁵⁵55. А. Здравомыслов, Трансформация смыслов в националном дискурсе. Տես՝ "Яазык и этнический конфликт". Под ред. М. Билл Олкот и Семенова, Москва, 2001г. стр. 54.

Մաշտոցի, Սահակ Պարթեւի եւ նրանց աջակցող պետական գործիչների գործունէութիւնը տեղի է ունեցել բարդ եւ դժուարին պայմաններում: Վաղ միջնադարում Եւրոպայում եւս տեղի են ունեցել ժողովուրդների միաւորում՝ քրիստոնեութեան հաւատով, եւ դրա միջոցով պետականութիւնների ստեղծման ու ամրապնդման պրոցեսներ, սակայն դրանց գլխաւորողները՝ յատկապէս Հռոմի Պապը, Ֆրանկական պետութիւնում Կարոլինգների դինաստիայի հիմնադիր Պիպին Կարճահասակը, այնուհետեւ նրան յաջորդող Կառլոս Մեծը՝ չեն ունեցել այնպիսի հզօր հակառակորդներ, ինչպիսիք հայ Արշակունիների ժամանակ եղել են Սասանեան Իրանը, Հռոմէական կայսրութիւնը եւ Բիւզանդիան, չեն ունեցել այնպիսի հակադրուող կրօն՝ ինչպիսին զրադաշտականութիւնն է եղել, որի պայքարը Հայաստանում ուղղորդուել է Սասանեանների հզօր ձեռքով: Սահակ Պարթեւը եւ Մեսրոպ Մաշտոցը՝ լուսաւորչական աշխատանքին զուգընթաց, դիւանագիտական հմուտ գործունէութիւն են ծաւալել Բիւզանդիայում եւ Իրանում: Նրանք Աղուանքում եւ Վրաստանում մայրենի լեզուով գրչութիւն ստեղծելով՝ կարողացել են Կովկասեան քրիստոնեաներին համախմբել իրենց գոյութեան ընդհանուր եւ համատեղ պայքարի բանակում: Մաշտոցի գործը դիպուկ է բնութագրել Յ. Գաթրճեանը. «... բոլոր երկիրը Քրիստոսի մէկ բանակի փոխեց տէրութեան մը ընդդէմ՝ որուն առջեւ կը տատամսէր նոյն իսկ Հռոմէական պետութիւնը»:⁵⁶56. Հ. Յ. Գաթըրճեան, Սրբազան պատարագամատոյցք, էջ 217: Հայ գործիչների այս գործունէութիւնը Մարկվարտը հետեւեալ ձեւով է գնահատել. «... երբ մենք քննում ենք այն պայմանները՝ որոնց մէջ Մաշտոցն ու Սահակը իրենց մտքի ուժով հայ ժողովրդին եկեղեցական ու ազգային ինքնագիտակցութեան զարթօնքի հասցրին, եւ այս ամէնը համեմատում ենք այն դանաեան պարգեւի հետ՝ որ Ֆրանկ Պիպինը քաղաքական եւ եկեղեցիական բոլոր միջոցները իր ձեռքն ունենալով, ընծայեց Գերմանական ժողովրդին, տեսնում ենք, որ Պիպինը եւ նրա զինակից Վինֆրիդը ողորմելի թզուկներ են երեւում մտքի այդ երկու հսկաների հանդէպ»:⁵⁷57. Հ. Մարկվարտ, նոյն ժողովածուում, էջ 125:
Մեսրոպ Մաշտոցի գրերի գիւտը, նրա եւ աշակերտների ստեղծած գրական ժառանգութիւնը, դրանիցից էլ սկզբնաւորուած եւ յետագայ դարերում վերելք ապրած ազգային մշակոյթը՝ հզօր հոգեւոր զէնք հանդիսացան հայ ժողովրդի սերունդների ձեռքին օտար բռնակալների եւ բարբարոս աւերողների ու բնաջնջողների տիրապետութեանն ընդդիմանալու, էթնիկական եւ մշակութային ինքնուրոյնութիւնը պաշտպանելու, անկախ պետականութիւն ձեռք բերելու բազմադարեան մաքառումների ճանապարհին:

Մաշտոցի եւ Սահակ Պարթեւի այդ երկարամեայ տքնաջան ու համառ գործունէութեան շնորհիւ մշակուեց ազգային գաղափարախօսութիւն, հանդէս եկաւ ինքնագիտակցութեան եկած եւ հոգեպէս զինուած ու գօտեպնդուած մի սերունդ՝ որին հակառակորդները «չէին կարող հեշտութեամբ զինաթափ անել»:⁵⁸58. Մ.Աբեղյան, Մեսրոպ Մաշտոցը եւ գիր ու գրականության սկիզբը: Տես Մեսրոպ Մաշտոց հոդվածների ժողովածու, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատարակչությւն, Երեւան 1962, էջ 302: Դրա փայլուն օրինակն է նրանց վախճանից կարճ ժամանակ յետոյ տեղի ունեցած Վարդանանց հերոսական պատերազմը:

Մեսրոպ Մաշոցի գրական ժառանգութիւնը՝հոգեւոր բարոյախրատական, գիտական, մշակութային եւ իմացաբանական առումով, խոշոր նշանակութիւն է ունեցել իր ժամանակի ե ւյետագայ հասարակական մտքի զարգացման ե ւհոգեւոր դաստիարակութեան վրայ: Հենց նրա, Սահակ Պարթեւի եւ նրանց աշակերտների թարգմանչական ե ւինքնուրոյն ստեղծագործական աշխատանքով էլ սկսուել է քրիստոնէութեան շրջանի հայ հասարակական մտքի սաղմնաւորումը, որում իր բազմակողմանի նշանակութեամբ իւրայատուկ ե ւծանրակշիռ տեղն է ունցել եւ ունի Մաշտոցին վերագրուող «Յաճախապատում ճառք»-ը, որն Աստվածաշնչից յետոյ՝ հայ եկեղեցու երկրորդ կարեւոր գիրքն է հանդիսացել:⁵⁹59. Սրբոյ հօրն մերոյ երանելւոյն Գրիգոր Լուաւորչի Յաճախապատում ճառք, Վաղարշապատ, 1894-96թ.թ., Ա. Տէր-Միքելեանի առաջաբանը, էջ Ա:

Նախքան այդ գրքի բազմակողմանի եւ խորախորհուրդ բովանդակութեանն անդրադառնալը, նշենք նաեւ՝որ այն իր ժամանակի գրական լեզուով, դասական գրաբարով ստեղծուած բարձրարժէք գրական արուեստ է համարւում, Մաշտոցի գեղարուեստական ստեղծագործութեան ժանրի՝շարականների հետ համատեղ: Գրական խօսքի արտայայտման մէջ Մաշտոցի հմտութեան, բարձրարուեստ, պարզ ու մատչելի լեզուի մասին մեծ լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեանը հետեւեալ գնահատականն է տալիս. «Գրուածքն ունի այնպիսի հեշտ ու դիւրասահ ոճ՝ որով ամէն ընթերցողի համար պարզ ու հասկանալի է դառնում:  Նա այնպիսի մի լեզու ունի, որ ամէն զարդարանքից ու պճնութիւնից հեռու, հանդարտ հոսող առուակի նման հեզիկ ու հեշտասահ ընթանում է»:⁶⁰60. Հրաչյա Աճառյան, նշուած աշխատութիւնը, էջ 310:Գրաւորխօսքիայսոճընկատելիէնաեւ «Յաճախապատումճառերք»-ում: Գիրքը կազմուած է քսաներեք ճառերից, բայց դա առանձին ճառերից կազմուած սովորական մի հաւաքածու կամ ժողովածու չէ, այլ տրամաբանօրէն իրար կապուած եւ միմիանց լրացնող ստեղծագործութիւններեն՝ բովանդակութեամբ ու նպատակով կազմելով մի ամբողջական գիրք:

Ի տարբերութիւն միջնադարեան արեւմտեան մի շարք քրիստոնեայ փիլիսոփաների, որոնք իրենց ստեղծագործութիւններում երբեմն կրօնական տեսանկիւնով՝բայց միտումնաւոր ձեւով առասպելական բնոյթի տուեալներ ու վերացական մեկնաբանութիւններ են ներկայացրել, փորձելով պատմութեան փիլիսոփայութիւն ստեղծել,⁶¹61. История философии, т.1, Под ред. Александрова Г.Ф. и др., Москва, /Политиздат/, 1941г., стр. 391-396. մինչդեռ Մեսրոպ Մաշտոցն աւելի արժէքաւոր, աւելի իրական տուեալների վրայ է կառուցել իր ստեղծագործութիւնների իմաստը: Նա խուսափել է միտումնաւորութիւնից ու մտքերի եւ երեւոյթների առասպելականացումից, եւ ընդհակառակը՝ նրա մօտ տեսնում ենք ազնուագոյն, անաղարտ հաւատացեալի գաղափարների ու զգացմունքների, անկեղծ եւ խորի նհամոզմունքներ իզուս պբայ ցիմաստաւորուա ծարտայայտութիւնը՝առան ցայլաբանութիւնների, պաճուճանքների, անմիջական, եւ տրամաբանօրէն իրականութեան հետ կապուած ու զուգորդուած ծանրակշիռ եւ համոզիչ օրինակներով: Մաշտոցի քարոզները եւ ճառերն ունենալով խոր բովանդակութիւն՝ի տարբերութիւն օտար լեզուներով եւ դասական գրաբարով հանդէս եկող այն ժամանակուայ որոշ քարոզիչների եւ ճառասացների, ըմբռնելի է եղել եւ՛բարձրաշխարհիկ, եւ՛սովորական մարդկանց, նոյնիսկ՝ոչ գրագէտների համար, որում ներդաշնակուած է խօսքի խորիմաստութիւնը, արուեստը, հմտութիւնը եւ համոզիչուժը. «...իր սովորական դիւրըմբռնելի քարոզչութիւններով մարդավայել վսեմ ճանապարհն է ցոյց տալիս, եւ յորդորելով վառում բորբոքում է Քրիստոսի, եղբօր եւ ազգի սիրով»:⁶²62. Արամ Մելէեան, նշուած աշխատութիւնը, էջ 33: Յաճախապատում ճառերում բարձրարուեստ խօսքի,  մտքի խորիմաստութեան եւ բոլորի համար մատչելիութեան համատեղութիւնը ստացուել է ոչ թէ միանգամից ու դրանք շարադրելու ընթացքում՝այլ ըստ իս, այն երկար տարիների տքնութեան արդիւնք է եղել, երբ Մաշտոցն իր երկարամեայ կեանքի ընթացքում,  երիտասարդական տարիներից մինչեւ խոր ծերութիւն երկրի տարբեր վայրերում քարոզչական գործունէութեամբ զբաղուելով մշակել է ո՛չ միայն դրա համար անհրաժեշտ խօսքը՝այլ դրա հետ նաեւ հաւատի իմաստն ու բովանդակութիւնը, բոլորին հասանելի է դարձրել նրա խորն իմաստասիրական կողմով հանդերձ, ազնուականից սկսած մինչեւ ռամիկը: Ահա երկար մաքառումից եւ ծանր երկունքից ստեղծուած մատչելի խօսքով, հանճարեղ մտքով, խոր իմաստ, բայց պարզ, անկեղծ ու դիւրըմբռնելի ճառերը գրառուել են մագաղաթին:

Յաճախապատում ճառերը ոչ միայն բովանդակութեամբ եւ նպատակով մի ամբողջութիւն են կազմում՝այլ դասաւորուած են ըստ հերթականութեան համակարգուած թեմաներով, որոնք աստիճանաբար, սկզբից մինչեւ վերջ ընդգրկում են Աստուածաշնչի գլխաւոր եւ հիմնական դրոյթները: Առաջին գլխում բացատրւում է Աստծու էութիւնը, զօրութիւնը, արարչագործութիւնը, Հօր եւ Որդու եւ Սուրբ Հոգու միասնութիւնը եւ ամբողջութիւնը: Այնուհետեւ յաջորդ գլուխներում նրանցից բխող Սուրբ Գրքի հիմնական դրոյթների եւ պատուիրանների մեկնաբանութիւններն են: Դիւրըմբռնելիութեան նպատակով հերթականութեան մէջ ընդգրկուած միտքը աստիճանաբար զարգացւում է պարզից դէպի բարդը, որից կարելի է եզրակացնել նաեւ որ գիրքը ստեղծուած է հիմնականում ուսուցողական նպատակով, եւ տեղին է այն կարծիքը՝որ այն ամեն մի հաւատացեալ բարեպաշտ մարդու սեղանի գիրքը պէտք է լինի:⁶³63. Գրիգոր Լուսավորիչ, Յաճախապատում ճառք, Վաղարշապատ, 1894, նոյն տեղում:

«Յաճախապատում ճառերը» գրուել են այն ժամանակ՝ երբ դեռեւս գոյութիւն են ունեցել մի շարք աղանդներ, եւ զրադաշտականների մնացուկները: Այդ պատճառով էլ ճառերի մեծ մասում այպանւում են այդ ամենը ե ւկոչ է արւում դրանց ազդեցութիւնից խուսափել, պայքարել դրանց դէմ: Անողոքօրէն է հանդէս եկել մարդկային արատների՝ յատկապէս մեղքեր գործելու դէմ, կոչ է արել խուսափելու մեղքերից, մաքրուելու դրանցից, զղջալու ե ւապաշխարելու: Դեռ նախքան ճառերի գրառելը՝ Մաշտոցը երկրի գաւառներում անողոք պայքար է մղել ժամանակին տարածուած զազրելի, հասարակութեանը եւ պետութեանը վնասող արատների ե ւյանցանքների դէմ, որոնց մասին վկայել է պատմագիրը. «Ատելութիւն ու նախանձ իրար դէմ, չարկամութիւն, թշնամութիւն, ոխակալութիւն, իրար խածտել, ընկերին ե ւեղբօրը նենգել, սիրելիները սիրելիներին, մերձաւորները մերձաւորներին, ընտանիքները ընտանիքներին, ազգականներն ազգականներին, խնամիները խնամիներին դաւադրութիւններ էին սարքում: Այնտեղ մարդի կծարաւ էին մէկը միւսի արիւնըխմելու, ճիգ էին թափում իրար վնասելու, անուղղայ վարքի եւ անխելքութեան պատճռով»: Մի այլ տեղնշում է. «Նրանք համարձակ գնում էին կորստի ճանապարհով, իրենց կամքով չարիքների մէջ էի նընկնում, դառնում էին բարկութեան որդիներ եւ աշխարհում շրջում էին առանց Աստծու՝ Հայոց աշխարհի այս կամակոր ազգը»:⁶⁴64. Փավստոս Բուզանդ, Հայոց պատմություն, Երեւան, 1998, էջ 55:

Մեղքեր գործելուց խուսափելը, զղջալն ու ապաշխարելը, մարդկանց բարոյական անկումից փրկութիւնը՝ ազգի եւ պետութեան կորստից խուսափման կարեւոր գործոններից մէկն է համարել նա: Այդ ամենից փրկութեան համար նա ո՛չ սովորեցրել է աղօթել՝ այլ ինքն էլ ամբողջ կեանքում աղօթել է բոլորի համար: «Վերին կոչման համար մաքառող այդ մարդը եռում էր աստվածապաշտութեան ոգով, աղերսալի աղօթքներով, սրտառուչ պաղատանքներով ու հեզ խնդրանքներով բոլորի Տէր (Աստծուց խնդրում էր), որ բոլորն արժանանան սրբերի յաւիտենական կեանքի լոյսին»:⁶⁵65. Կորյուն, նոյն գիրքը ,էջ 76:

Ճառերի հեղինակը մեծ կարեւորութիւն է տուել մեղքերի համար զղջալուն ե ւապաշխարութեանը՝ ինչը երեւում է նաեւ նրա շարականներից, որոնք բարձրարժէք բանաստեղծական ստեղծագործութիւններ են, ե ւըստ Մ. Աբեղեանի՝ դրանց թիւը հասնում է հարիւրի:⁶⁶66. Մ. Աբեղյան, Հայոց հին գրականության պատմություն, հ. Ա , Երեւան, 1944, էջ 494:Դիցուկդրանցիցմիհատուած.

Ալիքհանցանածզիսալեկոծեն,

Եւմեղքիմբազումզիսհանդիմանեն:

Արդզինչարարիցմեղուցեալանձամբս,

Որչեմապրելուցյահագինհրոյն:

Մեղա¯ քեզՔրիստոս, որդիԱստուծոյ,

Շնորհեա' զթողութիւնբազումհանցանացիմոց:⁶⁷67. Գ. Ա. Հակոբյան, Շարականների ժանրը հայ միջնադարյան գրականության մեջ (5-15-րդ դդ.), Երեւան 1980, էջ 86: Տես նաեւ Ա. Ա. Ղազինյան, նշ. աշխատութիւնը, էջ 8-9:

Յաճախապատումի երկրորդ գլխում ասւում է. «Մեր մեղքերը Աստուծոյ ցասումը կ'առաջացնեն եւ նա կըխրատի մեզ պատիժներով. եւ բարկութեան մէջ ողորմութիւնը յիշելով՝խրատեալներին այցելութիւն կըտայ»:⁶⁸68. Մեսրոպ Մաշտոց, Յաճախապատում, Հալէպ, 2005, էջ 23:Նա դրանով զղջման եւ փրկութեան լաւատեսութիւն է ներշնչել հանցաւորներին՝ որ անկեղծ զղջացողին եւ ապաշխարողին ներում եւ փրկութիւն է սպասւում:

Ըստ Մաշտոցի՝ պարտքի անտեսումը մեղք է: Հասարակական հարցերին նա մօտեցել է բարոյագիտական տեսանկիւնից եւ մարդու գերագոյն արժէքն է համարել նրա առաքինութիւնը:⁶⁹69. Նոյն տեղում, էջ 113: Մարդուն տրուել է ազատ կամքի եւ ընտրութիւն կատարելու իրաւունք՝աշխարհիկ կեանքի գործունէութեան բնոյթի մէջ, բայց այդ ամենի հետ նա իրաւասու չէր մոռանալու աստուածային պարտականութեան կատարումը եւ կիրառելու աւետարանի պատուիրանները, ե ւդրանք ոչ միայն հոգեւոր՝ այլնաեւ աշխարհիկ գործունէութեան մէջ պէտք է առաջնայինը լինէին, եւ նա պէտք է կարողանար ճիշտ ընտրութիւն կատարել. «Այսնպատակով՝ Արարիչը հրեշտակների զօրքերին եւ մարդկանց ստեղծեց անձնիշխան կամքով»:⁷⁰70. Նոյն տեղում, էջ 33:

«Յաճախապատում ճառերում»՝ սոցիալական շերտաւորումը, հասարակութեան մէջ տարբեր խաւերի գոյութիւնը համարուել է բնական երեւոյթ, բայց համատեղ հանրօգուտ գործունէութեամբ եւ ճշմարիտ հաւատով առաջնորդուելով՝ նրանք ծառայել են ընդհանուր հասարակութեան բարօրութեանը:⁷¹71. Գէորգ Տ. Խրլոբեան, Մեսրոպ Մաշտոցի ընկերային իմաստասիրութիւնը: Տես Հայկազեան հայագիտական հանէս, Բեյրութ, 1973, էջ 110-112:Իշխանաւոր, հարուստթէաղքատ՝ բոլորը հաւասար են համարուելԱստծու առաջ:

«Յաճախապատումում» առանձնակի է անդրադարձել Արշակունիների հարստութեան գործունէութեան ե ւապագայի հարցին, որն առնչուել է հայկական պետականութեան գոյութեան հետ, որով էլ պայմանաւորուել է երկրի ե ւժողովրդի ապագան: Քսաներորդ գլխում՝ խօսելով արքայական դինաստիայի մասին, նախազգուշացրել է. «Սակայն եթէ նրանք չզգաստանան Բարի կրօնքի իմաստութեամբ՝առաւել պատուհասներ կ'ընկալեն Տէրից, եւ իրենցծառաներից Աստծուն հաճելի եղողներնիսկփառաւորուելովկըթագաւորեն, իսկնրանք՝ իրենցմեղքերիպատճառով, կըմասնատուեն (պարտաւորեալք) ու կը պատժուեն արդար իրաւունքներով»:⁷²72. Ս. Մեսրոպ Մաշտոց, Յաճախապատում, էջ 208:
Մաշտոցը հոգեւորական լինելով՝ նաեւ գիտնական է եղել, եւ ի տարբերութիւն իր ժամանակի շատ մտածողների, անջրպետ չի քաշել կրօնի եւ գիտութեան միջեւ: Նա այդ երկուսն էլ համարել է միմիանցով պայմանաւորուած: Նա բնութեան եւ մարդու էութեան մէջ եղած ներդաշնակութիւնները բացատրել է որպէս արարչագործութեան արդիւնք: Մարդը եւ բնութիւնը կապուած են միմիանց հետ, մարդը ստեղծագործ է եւ կարող է ազդել բնութեան վրայ, օգտագործել բնութեան բարիքներն ու ուժը իր բարօրութեան համար: Տասնմէկերորդ գլխում բացատրութիւններ է տուել ո՛չ միայն մարդու էութեան՝այլ նաեւ նրա անատոմիական կառուցուածքի մասին:

Նկարագրել է նրա զգայարանները, իւրաքանչիւրի դերն ու նշանակութիւնը եւ այդ բոլորի համար՝մարդու «Գլուխն է բոլոր զգայութիւնների իմանալիքը (զգայարանը). նա Քրիստոսի իմաստութեան շնորհիւ կապում է բոլոր անդամներին»:⁷³73. Նոյն տեղում, էջ 127-136:

«Յաճախապատում ճառերում» հոգեւոր գաղափարների եւ բարոյագիտութեան հետ համատեղ ներհիւսուած է հեղինակի գիտական եւ փիլիսոփայական միտքը, որն ուսումնասիրուել է Հենրի Գաբրիէլեանի, Գէորգ Տ. Խրլոբեանի, Սեն Արեւշատեանի կողմից,⁷⁴74. Ս. Արեւշատյան, Մեսրոպ Մաշտոցի փիլիսոփայական հայացքները, Պատմաբանասիրական հանդես, Երեւան, 1996, համար1-2, էջ 91-111: Հ. Գ. Գաբրիելյան, Մեսրոպ Մաշտոցի աշխարհահայացքը, Մեսրոպ Մաշտոց, Ժողովածու,1963, էջ 85-99: Գ. Խրլոբեան, նշուած աշխատութիւնը:որոնքհիմնաւորելեն «Յաճախապատումճառերի» ոչմիայնհոգեւոր՝ այլնաեւկարեւորգիտականեւիմաստասիրականնշանակութիւնը:

Հիմք ընդունելով Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմութիւնում «Վարդապետութիւնը»՝ որում հեղինակը ճառերը ներկայացրել է ս. Գրիգոր Լուսաւորչիանունով, պատմաբանների, աստուածաբանների եւ բանասէրների կողմից մինչեւ 20-րդ դարը «Յաճախապատում ճառերի» հեղինակն է համարուել ս. Գրիգոր Լուսաւորիչը: Այնուհետեւ այդ հարցը դարձել է լուրջ գիտական բանավէճի նիւթ, եւ առաջինը հայագէտ Պ. Ֆետտերը 1880-ականներին հանդէս է եկել այն կարծիքով՝որ Յաճախապատումի հեղինակը Մեսրոպ Մաշտոցն է, որը մինչեւ 20-րդ դարի կէսը հաստատուել է նաեւ Ն. Ադոնցի, Ն. Մառի, Մ. Աբեղեանի եւ այլոց կողմից: Երկրի եւ  արտերկրի հայագէտների մեծամասնութիւնը համամիտ է այդ կարծիքի հետ, յատկապէս ելնելով ամենակարեւոր սկզբնաղբիւրից՝ Մաշտոցի աշակերտ Կորիւնի հետեւեալ տեղեկութիւնից. «...Երանելի Մաշթոցն իր այսպիսի շատ ու բարձրագոյն ուսումով սկսեց կարգել եւ յօրինել յաճախագոյն դիւրապատում, շնորհագիր, բազմադիմի ճառեր՝ մարգարէական գրքերի լուսաւորութիւնից եւ հիւթից, աւետարանականճ շմարիտ հաւատքի ամեն ճաշակներով լիքը»:⁷⁵75. Կորյուն նոյն գիրքը, էջ 54:

Յաճախապատումի հեղինակի ճշգրտման հարցում եղած գիտական կարծիքներն ի մի բերուած եւ ընդհանրացուած են ակադեմիկոս Սեն Արեւշատեանի «Փիլիսոփայական գիտութեան ձեւաւորումը Հայաստանում» աշխատութիւնում:⁷⁶76. С.С. Аревшатян, Формироване флософской науки в древнй Армении, (5-6в.в.), Ереван, 1973г., стр. 44-52.
Ագաթանգեղոսի Հայոց Պատմութիւնը հրատարակուել է բազմիցս՝ ինը տարբեր լեզուներով, որի մէջ ընդգրկուած է նաեւ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի վարդապետութիւնը, որը որոշ մասնագէտներ բովանդակութեամբ եւ ձեւով նոյնացնում են «Յաճախապատում ճառերի» հետ:

«Յաճախապատումճառերը» առանձինգրքովորպէսս. ԳրիգորԼուսավորչիաշխատութիւն՝ հրատարակուելէԿ. Պօլսում 1737թ., Վենետիկում (Ս.Ղազար)՝ 1838 թ., Էջմիածնում՝ 1894թ., Վենետիկում՝ 1954թ., Թեհրանում՝ Վ. Համբարձումեանիաշխարհաբարթարգմանութեամբ 2003թ.:

ՈրպէսՄ. Մաշտոցիաշխատութիւն՝ «Յաճախապատումը» առաջինանգամհրատարակուելէՀալէպում 2005թ., ՄովսէսՆաճարեանիաշխարհաբարթարգմանութեամբ:

Մշակութային գործիչ Տիգրան Օ. Հակոբեանի նախաձեռնութեամբ ընթերցողին է ներկայացւում Մ. Նաճարեանի կողմից վերանայուած եւ առաւել բարելաւուած աշխարհաբար թարգմանութիւնը, որ կարեւոր է նրանով՝ որ գրաբար բնագիրը դրուած է թարգմանութեանը զուգահեռ,  որով միջնադարեան այս գրական յուշարձանը աւելի մատչելի է դառնում նոյնիսկ ոչ մասնագէտ ընթերցողին:

Համլետ Պ. Մխիթարեան

Երեւան, 04.08.2008թ.