Ազատող նաեւ՝ ծնունդ տուող:
Ախտաժէտ ախտ ժայթքող, վարակող, վարակիչ: «Ժէտ» արմատի զուգահեռներն են անգլ. «Jet»-ը, արաբ. «Զէտ»-«զըտ»=«նետել»-ը:
Ակնառութիւն ծնունդ:
Ակն ունել ակնկալել, սպասել:
Ամբարիշտ ամբարելու կողմնակից («իշտ=ist», ինչպէս «կապիտալիստ»):
Ամբարհաւաճ սերմերը խարդախութեամբ ամբարող ու աճեցնող (հաւ=սէր,
սերմ=արաբ, «հաբ, հաբբէ», որի իգական զոյգն է «հուբ», հայ.
«հով», որից՝ արքայական հովանոց-ը, հովիւ-ը, անգլ. «hobby»-ն):
Ամբարտաւան ամբարը խարդախութեամբ կրկնապատկող (տաւ=անգլ. two):
Ամօթ մահ («ամաւթ=արաբերէնում «ա»-ի անկումով՝«մաուտ=մահ»):
Անագանս ուշ հասունացողներ («ագ»՝անգլ. «agitate»-ի արամտը):
Անբաւ անսահմանափակ:
«Բաւ» արմատին հանդիպում ենք արաբերէնում՝ տառադարձուած
«բաբ» ձեւով, որը նշանակում է «դուռ»: Իսկ դուռը իսկապէս
սահմանափակողն է որեւէ էութեան, ամբողջական մի միաւորի, շինութեան եւայլն:
Անզեղջ անսպառ:
Անըմբերելի անտանելի:
Արմատը «բեր-ել» է, եւ համապատասխանում է անգլ. «bear=կրել»
բային, որից «unbearable»՝ անտանելի:
Անժոյժ տհաս:
Անծախաբար առանց ակնկալիքի:
Անճառելի աննկարագրելի (որից «ճառ ասել=նկարագրելով ասել):
Անմոլար հաստատուն:
Անուն «անիւ ունեցող», այսինքն «պտտուող», «ապրող»,
նաեւ՝«ամբողջական», «կատարեալ»: Սա նաեւ հինդուիզմի անիւի,
եգիպտական «Անու»-ի, արաբ. «Նուն»-ի խորհուրդն է:
Անքոյթ բառը կազմուած է «ան» ժխտականից ու «քոյթ»-ից՝ որի տառացի
իմաստաւորումն է «թիւ՝մարմնական լուսապսակի վերջոյթներին», որը վերջին հաշուով նշանակում է «ակտիւութիւն մարմնի անդամներին»: Ուստի «Անքոյթ»՝ «Ո՛չ գործունեայ, ո՛չ շարժունակ վերջոյթներով մարմին»:
Անփորձ առանց պարտադրանքի:
Գրաբարեան հայերէնում այս բառի արմատ «փորձ»-ը օգտագործուել է անգլերէնի «to force=պարտադրել», «ճնշել», ստիպել» «force»=պարտադրանք», «ճնշում» «ստիպում» իմաստներով: Ուստի «անփորձ»-ը ունեցել է «ոչ պարտադրական», «առանց ստիպողականութեան», «առանց ճնշման» իմաստները:
Աչք չ՛ունենար փափաք չ՛ունենար:
Ապախտաւոր իր չափից կամ կարողութիւնից վեր ակտիւ-գործունեայ եղողը:
Ապերախտութիւն երախտամոռութիւն:
Ապաշաւանք առանց խնայելու (շաւ= անգլ. save, ապաշաւ=unsave):
Ապարասան անսանձ, սանձը կամ արասանը շպրտած:
Ապիրատ վերին-Աստուածային իմաստութիւններն ու իրողութիւնները ատող,
Աստուածաշնչի իմաստութիւնները ատող-կտրող՝անհաւատ:
Աջոյն գլխին-մտքին:
Առակներ են օրինակներ են:
Առանց եպերանաց է անանց է:
Առիթ պատճառ:
Աստուածք Աստուծոյ սիրոյ սերմերը կրողներ, երկրին լոյս տուողներ:
Ատելու կտրելու:
Արբանեկեն ծառայեն, սնուցեն ու խնամեն:
Արբշիռ, արբշռութիւն հարբելով տակը շռող, հարբելով տակը շռելը:
Արգելեալ է դուրս է մղուել (արգանդից):
Արդարների առողջների:
Արդարութեան արեգակ= Քրիստոս:
Արուեստ նաեւ՝ միջոց:
Արուեստաւոր շնորհալի:
Արութեամբ արարելով, լոյս տալով, լուսաւորելով:
Ափշութիւն ուշաթափութիւն («ափ-շութ=անգլ. «shut off»):
Բանդ կապ, յատկապէս թուղթ ու գրի կապ (անգլ. «band»-«կապ», ռուս. «բանդիկ»-«վարսակապ»):
Բարկեշտ անարատ սրբութեամբ եւ ամբիծ մաքրութեամբ:
Բարս բնազդներ:
Բով քուրայ, խոնարհութիւն:
Բովս բովանդակը:
Բռնաւորների բռնակալների:
Բռունք բռիները:
Գարշութիւն անասուններ կամ արուներ պղծելը:
Գինս առնել գնահատել:
Գիր շունչ եւ հնչիւն, որը նիւթականացւում է տառով՝ ու դառնում է «գիրն»:
Դարման սնունդ, դեղ, շնորհ:
Դժնդակ անկում ունեցող ակ, (անգլ. descend + ակ):
Դժոխք գերեզման:
Դժպհութիւն անզսպութիւն («դժ-պհ-ութիւն», որտեղ «դժ=անգլ. dis», «պհ=պահ»,
այսինքն՝ «պահք չբռնելը»):
Դրունք դրածոներ:
Եղուկ վարկանել արցունք թափել:
Երագագոյն միտքի արագութիւն ունեցող:
Երանութիւն մարմնաւոր եւ մտաւոր զօրութիւն (անգլ. earnings):
Երկայնամիտ համբերատար:
Երկասիրան երկիրն ու երկրայինը սիրող:
Զընդրութիւնն բովանդակութիւնը, ներդրուածը:
Զուարթուն մտքով արթուն:
Զրահետ եղեալ= զօրութիւնից ետ ընկած, ուժաթափուած, զրահից զրկուած:
Թերեւս բառի հիմքերը լինեն «զրահ» եւ «ետ», իբր «զրահը տուեց, յանձնեց», «բոբիկացաւ»:
Զօշաքաղ արիւնաքամ անող («օշ=աւշ, «աւիշ», որից «յօշոտել»):
Ըմբելով ըմպելով:
Ընդանեցուցանել (Աստուածային) օրէնքների հետեւորդ դարձնել, սերմանել, ներդրել:
Ընդիրք դրուած օրէնքները, օրէնքների ունդ-հունդերը:
Ընդրեցի ներդրեցի օրէնքը՝ օրէնքների ունդ-սերմը:
Ընդրութիւն ներդրում:
Ընձայաբեր լինել Աստուածային մարդու տեսակից բերել-ծնել:
Ընձայեցար Աստուածաին մարդու տեսակից դարձար;
Ըստունկանութիւն գլխացաւերին ակաջ կախելը, մտքից բխածին ականջ դնելը:
Թիւնաւորք բազմոտանիներ:
Ի պարտիս մասնատուած, բաժան-բաժան եղած, արաբ. «ֆարթ», անգլ. «part»:
Ի խաղս լիեալ խաղի մէջ լինելով:
Իմաստութիւն պոտենցիալ-ներուժ, հոսքագիծ, հոսողութիւն:
Իսկի սերմի ներուժի ցիկլը, կամ զարգացման ընթացքը:
Ի տեսիլ կերպարանքով, երեւոյթով:
Լուսապսակ էութեան ամբողջ էներգետիկ դաշտը, աուրա (ոչ միայն գլխի պսակը), հայերէնով՝ ահուր:
Խաղբ խ-աղբ=խմորուող աղբ, թթուող աղբ:
Խառնի խ--առնի՝կը խմորի:
Խնու կը փակի:
Խորութիւն դառնալ մարմնաւոր լինել, որից էլ «խորան»-ը՝ հոգին մարմնաւորելու տեղը:
Խռիւ չոր ճիւղ:
Խրատների մատեան= Աստուածաշունչ:
Ծիծաղելոյ ծիծ ուտելուց, փոխաբերաբար՝ մանկամտութիւնից, («աղ=սնունդ», ինչպէս «մատաղ=մայրական սնունդ, կաթ):
Կամ խաւար եկող խաւարը, («կամ, կաս, կայ»՝ անգլ. «come»), «վերահաս խաւարը»:
Կամակար մտքով այն որ վստահում է միայն իր մտքի ու կամքի կարողութեան:
Կատարեալ կատ-արեալ՝ ամբողջացած, հասուն, աւարտուն (անգլ. «cut.»):
Կարդասցուք դիմէք, բացայայտեցէք (անգլ. card բառից, «card»-ը ասել, բանալ):
Կելով կեցցէ ամբողջական բջիջներով կ՛ապրի (կել=անգլ. cell, ռուս. ցէլի, ցէլ):
Կենագործէին ապրէին ու գործէին:
Կենդանութեան արեգակ= արեւ:
Կործանել մի բանի ծածկոյթը բանալով ճանաչել: Մեր իմացած «կործանել»-ը գրաբարում արտայայտուել է «ի վայր կործանել» ձեւով:
Կռփիչ բռնցքաhարող:
Կրթէ կ՛օժտի:
Հակամիտին կը հակուեն ու կը միտեն:
Հանդէս կատարելիքը, գործելիքը:
Հանդիսացեալք մարմնաւոր կեանք ստացածները:
Հաշտութիւն նրբացում, (ի հակադրութիւն «հաստութիւն» բառի):
Հաւատացաւ վստահեց:
Հեղկութիւն հեղուկ բառից՝«ջրիկութիւն»:
Հեղգանան ծուլանան:
Հեղձուցելոյ «աբորդ» անելու:
Հեռիւ բորբոքուածութեամբ:
Հոտ տաքութիւն (անգլ. hot):
Հուր հոգի, որդի, ուտելիք:
Ղուղակներ ջուրում լողացողներ, լողակաւորներ:
Մախացող կազմաւորուող. անգլ. «make=մախ», գերմ. «շումախէր=կօշկագործ»:
Մախանաց արմատն է «մախ», որն անգլ. «make= սարքել» բայն է, ուստի «մախ+ան» նշանակում է «սարք+անել»-«սարքել», «մախանաց»= սարքածները, մեքենայութիւնները: Նոյն արմատն ունեն «մեխանիկա» «մախինա»- «մաշինա»-«մախինացիա» բառերը:
Մանուկ մինչեւ 15 տարեկանը, որովհետեւ «Կ»-ն այբուբենի 15-րդ տառն է:
Հիմքն է «ման»-«մարդ»-ը եւ «ուկ»-ը՝նրա կեանքի հասակը:
Մանչ 15-ից մինչեւ 25 տարեկանը, երբ «չ»-ն այբուբենի 25-րդ տառն է:
Հիմքն է «ման»-ը եւ նրա «չ»-«չափ»-ը, եւ ապա «մանուչ»՝ ինչպէս
«մանուկ»-ը, որից էլ «Մանուչար»-ը. «Մանուչարեան»-ը եւայլն:
Մեղկութիւն թուլամորթութիւն, թէքուելու կամ շեղուելու հակում. նաեւ՝ ռուս.
«մելկի=մանր», «մելըչ=մանրուք», ուստի նաեւ «մեղկութիւն=
մանրախնդրութիւն»:
Մեղմեխ մեղքի մէջ մեխուած, մեղք գործած, ծռած մեխ կամ գամ:
Մեռեալ մեղքերից մեղքերից ազատուած:
Մեռելոտի սատակած կենդանիներ:
Միահաւան Աստուածասէր (ինչպէս «եսահաւան=եսասէր»):
Մկրտուել մկրատուել աւելորդ մտքերից, հոգեպէս թլփատուել:
Մշտական շարժումները= անզսպութիւնը:
Մշտնջենաւորութիւն վերարտադրողականութիւն, սերնդագործութիւն:
Մտահոսան միտքը քամող, միտքը չորացնող:
Յահուր Աստուածային հուրի՝աուրայի մէջ:
Յաղթութիւն 1.յաղթանակ, 2.առողջութիւն:
«Յաղ=Բարձրեալ», որից՝«յաղորդութիւն=Բարձրեալի որդի
լինելը»,«յաղթ=Բարձրեալի թիւը ունեցողը», որից էլ՝«Խալտի կամ
Յալտի= Բարձրեալ մեծը: Նշենք, որ «Խալտի» տարբերակը վերջին
հաշուով Վանեցիների բարբառով է, սկզբնատար «հ» հնչող «յ»-ի տառադարձմամբ «խ»-ի:
Յայրատութիւն անառակութիւն:
Յանգանք հետեւանքներ:
Յանձանձիչ 1.կարգաւորող, 2.անձի լուսապսակը մարմնաւորող, անձի
լուսապսակին (հոգեւոր կերպարանքին) մարմնաւոր կերպարանք տուող:
Յանձն առաւ իր անձի մէջ (կամ՝վրայ) առաւ:
Յանցման սահմանը անցնելու ընթացքում:
Յաչս մտքի աչքերում:
Յարատութիւն լուսապսակի վրայ արատ ունենալը, անամօթութիւն:
Յ-արմ-արութիւն լուսապսակային ամրութեամբ զինուածութիւն, զրահաւորում:
Որից՝ «արմուկ», անգլ. «arm»-«բազուկ», «army»-«բանակ», նաեւ
«Արմէն=արմ-մէն»՝ զրահաւոր մարդ, զինուորական, ուստի «Հայ»-ը
Հայոց հոգեւոր դասի ներկայացուցիչն է, իսկ «Արմէն»-ը՝ զինուորական:
Յարութիւնը լուսապսակ առնելու գործողութիւնը:
Յաւիտենականները իմացականութիւն ունեցող հոգիները:
Յիշատակները ազդեցութիւնները, յետքերը:
Յոյս իմացականութիւն:
Յուսումն լուսապսակի ուսմունքով:
Նահատակ ռահվիրայ, առաջամարտիկ (բայց ոչ անպայման «մարտիրոս»):
Նահատակեա լ =վերածնուած, առաջնորդուած:
Նանրացել են սահմանափակուել են:
Ներքին մարմնաւոր, ֆիզիկական, ստորին:
Շաբաթաւոր շաբաթուայ գործերը ղեկավարող անձ:
Շարժէ կը զարգացնի, կ՛ուղղի, նաեւ՝կը ձգտի:
Շայեկան ցօղք= երկնքի բարձրունքներից եկող ցօղեր:
Թերեւս կան նաեւ երկրի մակերեսին կազմուող ցօղեր, ինչպէս վնասակար եղեամը: Բառի հիմքն է «շայ»-ը, որը «շահ»-ը չէ, այլ
հապաւուած է «վիշայ»-ից, որը պահպանուել է ռուսերէնում «վիշշի»-
«բարձր», «բարձրագոյն» իմաստներով, նաեւ «վիսոքի»-
«բարձրահասակ» բառում: Սակայն այս բոլորը արմատի ածանցեալ ու աղաւաղուած իմաստներն են եւ ոչ թէ բուն բովանդակութիւնը: Այստեղ բառարմատը օգտագործուել է ռուսերէնում պահպանուած իմաստով: Իսկ «եկան»-ը «գալ» բայն է:
Շլանալ շեղուել:
Շնչաւոր լոյս էակ:
Շոգմոգ երկերեսանի:
Ողոքանք աղաչանք, պաղատանք, քաղցր եւ համոզիչ խօսքեր (Աճառ.)
Ողջերին առողջներին:
Ոչ պիտանին անպիտանը:
Որկորստութիւն շատակերութիւն: «Որկոր»-ը «աղէստամոքսային տրակտ»-ն է, որի «ստութիւն»-ը՝ ամբողջութեամբ լցուած լինելն է: «Ստ»-ի բունը «սիտ»-ն է, անգլ. «sit»-ը, որ ռուսերէնում «սիտի» ձեւով նշանակում է «կուշտ՝ ծայրէ ծայր»: Հետեւաբար «որկորստութիւն»-ը նշանակում է «որկորը ծայրից-ծայր լցնելու գործողութիւնը», կամ՝այդ հակումը ունենալը:
Որոշին կը զանազանուեն:
Ուտիչը քայքայողը, ժանգը, եւայլն:
Ունոյ տէրն (ճառ Ը, էջ 81, տող 62) տառընթերցումներն են՝1.«աւնոյ տէրն», 2.«աւնէ տէրն», 3.«սնոյ տէրն»: Սակայն ըստ մեզ՝պիտի լինի «ունոյ տէրն», որի հիմքը «ունենալ» բայն է, եւ որից անգլերէնում մնացել է «own=սեփական»բառը, ուստի խօսքի իմաստն է «սեփական տէրը», այս պարագայում՝«ամուսինը»: Անգլերէնը յուշում է, որ բառը պէտք է կարդալ «օունոյ»՝եւ ո՛չ «ունոյ», այսինքն «ու» երկբարբառի երկրորդ հնչիւնով, ինչը թելադրում է, որ սկզբնաղբիւրի «ու»-ի վրայ եղել է «թաւ» նշանը:
Չար է սահմանափակ է, նեղմիտ է:
Պաշտեցին պահեցին:
Պարտ լեալ մասնատուել (անգլ. part):
Պատարագ նուէր:
Պատուական լինեն պատուիրանները պահեն:
Պատիր էր ծածկուած էր, շղարշուած էր (խօսքի պարագայում՝«ենթիմաստով էր»:
Պարտիքն մասնիկները (անգլ. particles):
Պարտական բառը կառուցուած է «պարտ=մաս» (անգլ. «part»), «ակ» եւ «ան»
արմատներից, եւ բոլորի միասնութեամբ՝նշանակում է «մի ակի մաս
կազմող», «մի ամբողջութեան մասնակցութիւն բերող», որը նոյն
«պարտիական»-ն է, «կուսակցական»-ը: Երբ ասում ենք «պարտական եմ»՝ նշանակում է թէ ինչ որ մէկին որեւէ նիւթական թէ բարոյեական մասնիկով պարտք եմ ,եւ այդքանով էլ նրա մասնիկն եմ:
Պղերգութիւն «խալտուրա», խարդախութիւն:
Ռոշնութիւն լուսաւորութիւն (ռուշ-ռուս արմատից, որից էլ՝«Ռշտունիք»-ը):
Սատակ եղաւ բաժան-բաժան եղաւ:
Սարտուցելոց ցիրուցան եղածները (արաբ. «շարատա»):
Սեղեխ կնոջ սիրեկանը (բարբառային՝ «շլլխտի», ռուս. «շլյուխա»): Սա հայ
մատենագրութեան մէջ տղամարդ է եւ ոչ թէ կին: Թերեւս «շլլխտի»-ն
«սեղեխ»-ի հակադիր զոյգը լինի, իգականը, եւ ոչ թէ պարզապէս բարբառային տարբերակը:
Սուրբ մաքուր:
Ստահակութիւն= սուտին հակուածութիւն, նաեւ «նստելու»՝ չգործելու հակուածութիւն (ռուս. «բեզդելնիկ»-ութիւն):
Ստամբակեալ իր գահը ամպերից վեր դնելով բոլորի վրայ իշխել ցանկացողը:
Բառի կառուցուածքն է «ստ+ամբ+ակեալ», ուր «ստ»-ը անգլ. սիտ-
աթոռն է, գահը. «ամբ»-ը՝«վերեւ», «ամպերից վեր» իմաստով, որի բուն բովանդակութիւնը «բարձր» է, ինչպէս «ամբառնալ», «ամբարձել», «համբարձում», «համբառնալ» բառերում: «Ակեալ»- ն այստեղ «առանձնանալ» իմաստն ունի: Ուստի եւ բառի
բովանդակութիւնը համապատասխանում է Սուրբ Գրային մեկնութեան:
Ստանաս կազմես (անգլ. set բառ-արմատով):
Ստգտանելն զինքն 1.ինքն իր մէջ գտնել անձի էութիւնը մասնատող, հիւանդացնող, քայքաղող պատճառները:
«Ստգտանել» բայի արմատներն են «ստ» եւ «գտանել»՝որը «գտնել»
բայն է, իսկ «ստ»-ի առաւել հաւանական հիմքն է «սատ»-ը, որ զոյգն
է «շատ»-ի՝ բայց բացասական բովանդակութեամբ: Երբ մի բան շատացնում ենք՝ դրական է, ինչպէս երբ մի գրիչի նման բազմաթիւ գրիչներ ենք սարքում: Իսկ երբ նոյն գրիչը կտոր-կտոր անելով բազում մասնիկների վերածենք՝ապա դա կը կորցնի իր
օգտակարութիւնը, ուստի եւ տեղի կ՛ունենայ բացասական շատացում: Նոյն օրինակով էլ բաժան- բաժան անողին կոչել են «սատ-ան-այ»՝«բաժ-բաժան անող անձ» իմաստով:
2.ինքնագիտակցութեան գալ: Եթէ «ստ»-ը «սիտ»-«sit»-
«նստատեղի» հասկանանք՝ ապա «ստգտանել զինքն»-ը կը լինի
«ինքն իր նստատեղին գտնելը», կամ «իր տեղը գտնելը կեանքում»,
որը նոյնպէս արդարացի է, բայց տուեալ նախադասութեան
առանցքը կազմող «ապաշխարութեան» հետ ուղղակի չի առնչւում:
Յատկապէս եթէ նկատի ունենանք, որ հայերէնի «ս»-ն պէտք է
անգլերէն տառադարձուի «sh» եւ ոչ թէ «s», թէեւ բացառաբար այս պարագան էլ է պատահում:
Ստերիւրեալ խախտուած:
Բառի հիմքերն են «ստ»-«նստատեղի»-ն եւ «երիւրել» բայը, որից
ներկայիս ունենք «երերիլ»՝ «տատանուել»-ը. ուստի «ստերիւրեալ»-ը
«նստատեղիի տատանում»-ն է, «հիմքերի խախտումը»:
Ստունգանել քարով գանել, քարկոծել (ստուն=անգլ. stone, գանել=ծեծել):
Սրտմտութիւն ինչպէս ժողովուրդն է ասում «կերպասը մտաւ» այսինքն կարճացաւ,
այդպէս էլ սրտի կեանքն է «մտնում», «կարճանում»:
Վախճան կառուցուած է երկու արմատներից. 1.«վախ» եւ 2.«ճան»: «Վախ»-ը անգլ. «back»-ն է, իսկ «ճան»-ը անգլ. «chain»-ն է, որոնք ցոյց են տալիս թէ «վախճան»-ը մարդու ֆիզիկական եւ հոգեւոր կառուցուածքի կապ-յօդերի քանդուելն է, ապամոնտաժուելը: Ուստի «վախճան»-ը ուղղակիօրէն «ապամոնտաժում» է նշանակում:
Վարիչ նաեւ՝«ուղղող», ինչպէս «կառավարիչ»՝«կառքին ուղղութիւն տուող»:
Վարկպարազի դատարկապորտ, պարազիտ:
Վանք պաշտպան եւ պահապան:
Վերնայնոցն վերին զօրքերին, մտաւորներին:
Վերնոցն արտաքիններին, վերիններին:
Վտանկս վատ անկումները, սայթաքումները:
Տեր կեանքի շրջապտոյտ, cycle, ցիկլ, որից՝ «տերամբն»,
«տեռատեսութիւն», նաեւ «տերնտես»՝ կեանքի նոր ցիկլը տեսնելը: Տիւ լինի =երեւելի լինի։
Տղայութիւն երեխայի սաղմնային-արգանդային ժամանակաշրջանը, մինչեւ ծնուելը:
Տոչորիլ չոր կպչանի կպնիլը, բռնկուելը:
Արմատն է «տոչ»՝անգլ. touch=կպնիլ: «Տոչոր» հիմքը բաղադրուած է
«տոչ» եւ «չոր» բառերից, եւ նշանակում է «չոր կպչան»:
Ցաւագնացների ցաւով տառապողների:
Ցտել մազերը փետտելն ու մարմինը բզկտելը:
Փառ լուսարձակ, կենտրոնացուած լոյսի աղբիւր, լուսեղէն գլխապսակ:
Քարոզ լինել տեղեակ պահել, տեղեկատու լինել, աւետել, լուր տալ:
Քակելով լուծարելով:
Քամահեն արհամարհեն:
Օցտել շեղել, հեռացնել (անգլ. «Oust»):