23. Ածուխ, Ածուղ, Ախալցխա, Ախալքալաք, Կղարջք, Կողքիս

Երբ փորձեցինք ստուգաբանել Հայոց լեզուի «ածուխ» եւ «ածուղ» բառարմատները՝ չէինք պատկերացնում որ պիտի կարողանայինք այնքան խորը թափանցել, որ «ածուխ» բառում բացայայտուէին այդ նիւթը ներկայացնող առարկայի տեխնիկական յատկանիշները, այլեւ չէինք իմանում թէ նրա տարբերակ «ածուղ»-ում թաքնուած պիտի լինէր վրացերէնի «ծղալի»=ջուր-ը՝ որն էլ մեզ հասցնելու էր մինչեւ «Ախալցխա» քաղաքանուան ծագումնաբանութիւնը:

1.Ածուխ= փայտածուխ

Աճառեանն ասում է, թէ «ածուխ»-ի հնագոյն ձեւն է «ածուղ»՝ որից էլ «ածղանալ» բայը:

Մինչդեռ նրանք ունեն տարբեր արմատներ՝ եւ իմաստային նրբերանգ:

«Ածուխ» բառի արմատներն են «ած+ծուխ»՝ որոնք արտայայտում են ինչ որ մի բանի «ծուխի ենթարկուած» լինելու պարագան:

Համեմատութիւն.-

Հնագոյն ժամանակներում, ընդհանուր օրինաչափ երեւոյթ է եղել, որ հայերէնի «ա»-ով սկսուող բառերից շատերը օգտագործման անցնելով մի այլ հարակից լեզւում՝ նրանցից ընկել է սկզբնատառ «ա»-ն, ինչպէս «ածուխ»-ի պարագայում՝ որից մնացել է «ծուխ»-ը: Իսկ վերջինս էլ տառադարձուել է՝ ըստ փոխառող լեզուի ունեցած հնչիւնա-տառային համակարգի հնարաւորութեան:

ա.-Արաբերէնում «Ծ» հնչիւնի բացակայութեան պայմաններում՝ «ծուխ»-ը դարձել է «սուխըն=տաք» (հիմքը՝ «ածուխ+ան= ածուխ+անել») որի հնագոյն իմաստը պիտի լինէր «տաքացնելով չորացնել, ցամաքեցնել, ջրազրկել»:

բ.-Նոյնպիսի հանգամանքներում «ածուխ»-ը ռուսերէնի է տառադարձուել «սուխ»՝ որից էլ «սուխոյ=չոր», «սուխարի=պաքսիմատ, ջրազրկուած հաց»:

գ.-Թուրքերէնում էլ դարձեր է «սոուխ=պաղ»՝ երբ «պաղ»-ը հետեւանքն է «չորացնելու, ցամաքեցնելու», որովհետեւ շնչաւոր էակի, միրգի կամ ծաղիկի ջերմութեան կրողը ջուրն է, ջրախառն շիճուկը, որի բացակայութեան՝ նրանք սառն են, պաղ են:

դ.-Անգլերէնում էլ վերածուել է «Suck»-ի (draw liquid esp. milk from breast, Absorb nourishment =հեղուկը հանել, յատկապէս կուրծքի կաթը քամել, սնունդը ներծծել):

Սրանից էլ հեղուկը կամ շիճուկը քամելու գործողութիւնը՝ որու վերաիմաստաւորութիւնից էլ առաջացել է «սոք=հիւթ»-ը, ինչին հանդիպում ենք նաեւ վրացերէնի «ծղալի=ջուր» իմաստով բարդբառի առաջին արմատում:

Մեկնաբանութիւն.-

Հայերէնում «ածուխ» բառը իմաստաբանօրէն զանազանւում է «ծուխ»-ից՝ երբ երկուսի կազմութեան տարբերութիւնը «ա»-ն է, որ ցոյց կուտայ թէ «ածուխ»-ը վերին կամ մակերեսային չորացման, ջրազրկման, հեղուկազրկման ենթարկուած մի բան է, ինչպէս չիրը, փայտը, ձուկը, միսը, եւայլն, իսկ «ծուխ»-ը՝ ամբողջական չորացման ենթարկուած մի նիւթի մնացորդն է:

Հետեւութիւն.-

«Ածուխ»-ը ծուխի ենթարկուած փայտի արտադրանքն է՝ եւ ո՛չ երբէք հանքածուխը:

2.Ածուղ= հանքածուխ

Աճառեանի մօտ գտնում ենք մատենագրական օրինակներ (Բուզանդ, Գ. Ի.).

ա.«Տեսէք ածուղ՝ որով երկաթ շողացուսցուք…»:

Պարզ է, որ երկաթը «շողացուցեր են» ոչ թէ ածուխով՝ այլ հանքածուխով, որի այրման ջերմաստիճանը առաւել է քան առաջինինը:

բ.«Բերին ածուղ՝ որով խարէին զաչսն Տիրանայ»:

Հանքածուխով են այրել Տիրան թագաւորի աչքերը:

Համեմատութիւն.- Հայերէնի «ածուղ»-ի «ա»-ի անկումով՝ «ծուղ»-ը մնացել է «ծղօտ» բառի առաջին «ծղ» արմատում, երբ «ծղօտ»-ը «ամբողջական ջրազրկման» ենթարկուած ցօղուն է:

Անգլերէնում «Ծ» տառի եւ հնչիւնի բացակայութեան պայմաններում՝ «ածուղ»-ի «ծուղ»-ը դարձել է «Coal» (հնչում է «կո՜լ»), որ դեռեւս չմշակուած հանքածուխն է:

«Coal»-ի չհնչող «a»-ն հանդէս է գալիս իբրեւ 4/4-րդ չափի նշան՝ այսինքն նրան նախորդող «օ» ձայնաւորը պէտք է հնչի բաւական երկար, այլապէս ընկալուելու է որպէս մի այլ իմաստ ունեցող բառ՝ «call=կանչել»:

Մինչդեռ «ածուղ»-ի, եւ ընդհանրապէս գրաւոր հայերէնի «ւ» տառը ո՛չ միայն ունեցել է հնչիւն (անգլ. «W»-ի նման)՝ այլեւ եղել է իրեն նախորդող ձայնաւորի հնչողութեան 2/4-րդ չափը յատկանշող տառը, հետեւաբար «ածուղ»-ի «ո»-ն ունեցել է 2/4-րդ չափի երկարութիւն, եւ բառի անգլերէն զուգահեռը մի գուցէ յուշում է թէ «ածուղ»-ի «ու»-ն չի՛ հնչել ուղղակիօրէն «ու»՝ այլ հնագոյն ժամանակներուն հնչել է «Ածո՜wղ» ձեւով:

Ռուսերէնում «ածուղ»-ի «ա»-ն վերածուել է «ու»-ի (y), «ծ»-ն տառադարձուել է «չ» («գ»)-ի, եւ բառը ձեւափոխուել է «ցչՏս»-ի («ուգոլ»):

Հայերէնի «ծ»-ն յունարէնում էլ յաճախ տառադարձուել է «գ»-ի: Սոյնպիսի իրողութեան հանդիպում ենք նաեւ իռլանդերէնում՝ նոյնիմաստ «gual» բառի պարագայում:

Գերմաներէնում՝ ըստ օրինաչափութեան, «ա»-ի անկում է տեղի ունեցել, եւ «ծ»-ն տառադարձուել է «K»-ի, իսկ «ու»-ի «ւ» տառը փոխարինուել է «հ»-ով՝ կազմելով «Kohl» նոյնիմաստ բառը: Սա էլ չի հնչել «քոհլ»՝ այլ «քո՜լ»:

Թուրքերէնում «ածուղ»-«coal»-ը հնչիւնափոխուելով՝ նաեւ իմաստափոխուել է, վերածուելով «քիւլ»-ի՝ որպէս «մոխիր»: Մի գուցէ թուրքերէն այդ բառի հիմքը եղած լինի ո՛չ թէ «ածուղ»-ը՝ այլ «ծուղ»-ը:

Սակայն արաբերէնում նոյնարմատ բառի զուգահեռն ունի բոլորովին այլ իմաստ: Այնտեղ բառը տառադարձուել է «աս*լ», «ըս*ո՜ւլ», որից էլ «Ս*իլա»-ն: Սրանք հերթականութեամբ նշանակում են «հիմք», «հիմքեր», «վարուելակերպ», «կապ», եւ յատկանշում են «ածուղ»-ի կառուցուածքը, այլապէս՝ այն կազմող բջիջների միջեւ կապակցութեան հանգամանքը, ինչպիսին որեւէ բիւրեղի պարագայում է, ինչպէս ադամանդի:

Անգլերէնի «charcoal»-ին համապատասխանում է արդի հայերէնի «քարածուխ»-ը՝ որի փոխարէն նախամաշտոցեան շրջանին պիտի ունենայինք «խարածուղ»-ը:

«Ածուղ» բառից ունեցել ենք տեղանուն (գիւղ, աւան, բերդ)՝ Մեծ Հայքի Տայք աշխարհի Ազորդաց Փոր գաւառում (Օլթիի շրջան), Կուր գետի աջ ափին՝ Ախալցխայից աւելի քան 20 կմ հիւսիս, որն աւանդուել է «Ազղով», «Ազղուր», «Ածխուրի», «Ածղոր», «Ծակուրեթ» ձեւերով՝ համապատասխան նոր ժամանակների «Ացխուր» գիւղին: «Ազղուր» անունը ցոյց է տալիս «ածուղ+ուր» կապակցութիւնը՝ որով իմանում ենք թէ քարածուխի հանքավայր է եղել այնտեղ:

Հիմքեր ունենք ասելու՝ որ «Ախալցխա» քաղաքանուան երկրորդ «ցխա» կամ «ցիխա» արմատն առաջացել է նոյն «ծուխ»-«ածուխ», կամ առաւել եւս՝ «ծուղ»-«ածուղ»-ից, որ ցոյց է տալիս թէ Ախալցխայի բնակիչները եղել են ածուղի (քարածուխի) հանքափորներ, յատկապէս որ քաղաքի անմիջապէս հիւսիսին իսկապէս եղել են այդպիսի հանքավայրեր:

«Ախալցխա»-ի «ախալ»-ը վրացերէնում ընդունուած է հասկանալ որպէս «նոր»՝ որի պարագայում քաղաքանունը բովանդակում է «քարածուխի նոր քաղաք» իմաստը: Սա ի հարկէ հիմնաւոր է՝ ինչպէս վրաց. «Ախալծլիսա» («նոր ծիլեր») ամսանուան մէջ, բայց լիակատար չէ:

«Ախալ»-ին հանդիպում ենք նաեւ «Ախալքալաք» քաղաքանուան մէջ:

«Ախալքալաք»-ի «քալաք»-ը հայերէնի «քաղաք»-ն է, իսկ «ախալ»-ուն տրուած վրացական իմաստաբանութեամբ՝ քաղաքանունը ընդգրկում է «նոր քաղաք» բովանդակութիւնը:

Ըստ մեզ, արաբերէնի «ահլ=ժողովուրդ» բառը վրացերէնի նոյն «ախալ»-ն է, հետեւաբար «Ախալքալաք»-ը կարող է նշանակել նաեւ «ժողովրդեան քաղաք», իսկ «Ախալցխա»-ն՝ «քարածխի ժողովուրդ», ուստի եւ այդ գործով զբաղուողների քաղաք:

Բայց «Ախալ» բառը ճիշտ ըմբռնելու համար՝ կարեւոր է նախ իմանալ «քալաք»-«քաղաք»-ի էութիւնը:

Արաբերէնում «քաղաք»-«քալաք»-ից առաջացել է «խալխ»-ը՝ «Աստուծոյ արարած» իմաստով, եւ «Ախալքալաք»-ը կարելի է հասկանալ նաեւ «Աստուծոյ արարածների քաղաք»:

Սակայն «քալաք»-ի «քալ» արմատն ունի մի այլ պատմութիւն:

«Քալ» արմատից վրացերէնում ունենք «քալօ=կին» բառը՝ որը ցոյց է տալիս թէ «քալաք»-«քաղաք» կառոյցը ընդհանրապէս կանանց է վերաբերւում, եւ առաջին հերթին նրանց սերնդագործունէութեան վայրն է, օջախն է, նրանց կենսագործունէութեան միջավայրն է:

Եթէ հնագոյն հայերէնով արտայայտենք վրաց «քալօ=կին» բառը՝ ապա նրա ակունքին կը գտնենք «կող» արմատը, ինչպէս «կողակից»-ում (ամուսնական զոյգերից մին): Բայց ըստ աւանդութեան՝ Ադամի «կող»-ից արարուել է նրա կինը, ուստի եւ «կող»-ը ձեռք է բերել «կին» իմաստը: Հետեւաբար «կողակից» բառը բովանդակում է «կնոջ կից» եղողին՝ տղամարդուն:

Մեկնութիւն.- «Ախալ» բառում, եւ առհասարակ հայերէնում՝ «ախ» արմատը նշանակում է «կենտրոն», որը եգիպտական պատկերագրերում գծագրուել է մէջտեղում կէտ ունեցող օղակով: Ըստ մասնագէտների՝ այդ նշանը հին Եգիպտերէնում հնչել է «Խ»:

Աստղաբաշխութեան մէջ նոյն գծագիրը խորհրդանշում է արեւին:

Եթէ «ախալ» խօսքը վերաբերւում է բնակավայրի՝ ապա դա եղած պիտի լինի պարսպապատ, ունենալով միջնաբերդ, ըստ «Ախ»-ի պատկերի:

Թէ «ախալ»-ը ինչի՞ կենտրոնն է եղել՝ դրուած է «ալ» արմատում: Վրացերէնի «ալ»-ը հայերէնի տառադարձելով՝ կ՛ունենանք «աղ»: «Աղ»-ը ունի «Աստուծոյ երկրային լոյս» տառացի իմաստը, ուր «երկրային լոյս»-ի շարքն են մտնում թէ երկրածին մարդիկ՝ եւ թէ երկրի արտադրած բերքն ու բարիքները: Ուստի կարելի է ասել՝ որ «Ախալքալաք»-ը եղել է «երկրածին մարդկանց քաղաք», նաեւ «բերք ու բարիքի քաղաք»:

Հետեւութիւն.-

«Ախալքալաք»-ը կարող է նշանակել՝
ա.«Նոր քաղաք»,
բ.«Ժողովրդեան քաղաք»,
գ.«Երկրածին մարդկանց քաղաք»,
դ.«Հողի բերք ու բարիքի քաղաք»,

«Ախալցխա»-ն կարող է նշանակել՝
ա.«Հանքածուխի նոր քաղաք»,
բ.«Հանքածուխի նոր կենտրոն»,
գ.«Հանքափորների քաղաք»:

3.Կղարջք, Կողքիս, Կոլխիդա-

Վորոյիշեալ «կող» արմատից է առաջացել պատմական Հայաստանի «Կղարջք» նահանգի անունը, եւ վերջինս նշանակում է «կին արջ», ու ներկայացնում է երկնքի «Մայր Արջ» կամ «Մեծ Արջ» համաստեղութեան պատկերը՝ դաջուած հայկական լեռնաշխարհին վրայ: Նրանից էլ առաջացել է «Արջիանի»-«Արսիանի» լեռնաշղթայի անուանումը:

«Կող» արմատին հանդիպում ենք նաեւ Սեւ ծովի հարաւ-արեւելեան ափամերձ գօտում՝ «Կողքիս»-«Կոլխիդա» անուան մէջ: Սրա «քիս»-ը աղաւաղուած մի ձեւն է «քիշ»-«գիս»-«գէս»-ի, ⁷⁹⁹799. Որից էլ «քէշիշ=քահանայ»-ն ու «Քէշիշեան=Տէրտէրեան»-ը: որին հանդիպում ենք Խորենացու «Պատմութիւն Հայոց»-ում՝ Տարօն գաւառում ապրած քրմերի «գիսանէ» ածականին, ինչպէս եւ «Վարդգէս» («հոգեւորի պաշտպան-պահապան հոգեւորական») անուան մէջ, նոյնիսկ հեռաւոր Ճապոնիայում՝ «գիէշա=կին հոգեւորական» ձեւով: Էլ չենք խօսում Հայկական լեռնաշխարին ամրագրուած «Քիշտան», «Քէսուն», «Քէսապ» եւ այլ տեղանունների մասին:

Մի խօսքով՝ «Կողքիս»-ը եղել է «կին գէս»՝ կին հոգեւորականների երկիր-բնակատեղին, որի բնակիչներն էլ Հոմերոսի մօտ կոչուել են «Ամազոնուհի»-ներ: