8. Ուրբաթ եւ Շաբաթ

«Ուրբաթ» բառի տակ Աճառեանը գրում է.

«Շաբաթուայ վեցերորդ օրը - բուն նշանակում է “պատրաստութիւն”, արամերէն եւ եբրայերէն՝ “պատրաստութիւն շաբաթու” – «այսպէս էր կոչւում այդ օրը, որովհետեւ այդ օրն էին պատրաստւում բոլոր այն բաները, որ կարելի չէր անել շաբաթ օրը՝ սուրբ պահելու համար: Սակայն այս բացատրութիւնը յառաջացած է ըստ յունականին, որովհետեւ ասոր. բառը ծագում է ընդհանուր սեմական “rb” - արեւը մայր մտնել, երեկոյանալ - արմատից»:

Մեր ստուգաբանութիւնը.-

«Ուրբաթ» կազմուած է «ուր» եւ «բաթ» արմատներից: «Ուրարտու» անուան տակ տեսանք թէ «ուր»-ը նախ եւ առաջ «վերգետնեայ հոսող ջուր» է նշանակում: Իսկ «բաթ»-ը անգլ. «bathe=բաղնիք, bath=լոգանք» բառն է:⁷⁷⁶776. «Բաթ» արմատից է ծագել ռուս. «վատա=ջուր»-ը, անգլ. «water=ջուր»-ը, եւայլն: Հետեւաբար «Ուրբաթ»-ը «ջրով լոգանք» իմաստն ունի, եւ այդ օրը եղել է «լոգանքի օր»՝ երբ պատրաստւում էին ու մաքրւում յաջորդ սուրբ օրուան համար:

Ըստ մեզ, «Ուրբաթ» բառի «արեւը մայր մտնել, երեկոյանալ» իմաստն առաջացել է ծովում «ընկղմող» արեւի պատկերից՝ իբր արեւի լողանալ-մաքրուելով վերածնութեան պատրաստուելու գաղափարից:⁷⁷⁷777. Հանգուցեալներին թաղելուց առաջ լողացնելու խորհուրդն էլ այդ է:

«Բաթ» արմատով հայերէնում ունեցել ենք «բաթաթուկ» բոյսը՝ որը ըստ մեզ նոյնանում է ռուսական աւանդական բաղնիքում մերսման ծառայող «աւել»-ի բոյսի, եղինջի հետ:

Ըստ Աճառեանի՝ հայ. «բաթրոն»-ը նշանակում է «բազմոց, սանդուխք, բեմի աստիճանները»:

Ըստ մեզ՝ «բաթրոն»-ը⁷⁷⁸778. Չի բացառւում, որ «բաթրոն» բառը բխած լինի «բաթ+աթոռն» հիմքից: առնչւում է բաղնիքին ու լոգանքին, ուստի որպէս «բազմոց»՝ կարող է եղած լինել բաղնիքում «լոգանքի աթոռ»-ը, իսկ որպէս «սանդուխք» ու «բեմի աստիճաններ»՝ բաղնիքում գոլորշու սենեակի աստիճաններն ու բարձր հարթակը:

Հետեւաբար «բաթ» արմատ-բառը խորթ չի հայերէնին:

Թերեւս «բադ» թռչունն էլ որպէս «լողացող» թռչուն՝ առաջացած լինի «բաթ»-ից, յատկապէս որ արաբերէնում գրւում է «թ»-ին համապատասխանող տառով:

«Բաթ» արմատով բառեր թէեւ քիչ են աւանդուել մեզ՝ սակայն ունեցել ենք բազմաթիւ նոյնարմատ տեղանուններ Հայկական Բարձրավանդակում: Բերենք մի քանիսը.⁷⁷⁹779. Տես՝ «Հայաստանի եվ Հարակից Շրջանների Տեղանունների Բառարան»-ը:

«Բաթմա», «Բաթաբաթ», «Բաթան», «Բաթանի», «Բաթգյոլ», «Բաթըկանե Քեշե», «Բաթընթաղ», «Բաթիվան», «Բաթլմա», «Բաթկան», «Բաթկանիկշե», «Բաթճի Ղշլասի», «Բաթմա Ամար», «Բաթմանդաշ», «Բաթմանդարա», «Բաթման», «Բաթմանի կամուրջ», «Բաթնոս», «Բաթնոց», «Բաթռինջ», «Բաթրունի», եւայլն:

Յատկանշական է «Բաթման» անունը՝ որն ակնարկում է «լողացող մարդ»-ուն, կամ «նաւարկող մարդուն»:⁷⁸⁰780. «Բաթման»-ը մի գուցէ եղել է այն մասնագիտացուած կենտրոնը՝ որտեղից սկսեալ Տիգրիսի ջրերով նաւարկել են հայ առեւտրականները դէպի միջագետք ու Բաբելոն: Բայց արեւմտեան մուլտիկներում նա դարձել է առասպելական թռնող մի հերոս՝ «Bat Man»=Չղչիկ մարդ», թէեւ դրական կերպարով:

Իսկ հայկական «Բաթրունի»-ի անուանակիցն է Լիբանանեան ծովափնեայ «Բաթրուն» քաղաքը…:

Նոյն հիմքն ունի Սեւ ծովեան «Բաթումի» նաւահանգիստ-քաղաքի անունը:

«Շաբաթ» բառի տակ Աճառեանը գրել է.

«Շաբաթուայ եօթներորդ օրը», «մի եօթնեակ», որից՝ «շաբաթանալ= հանգչիլ»:

«Շաբաթ» բառը պազենտերէնում եւ պարսկերէնում յայտնւում է «շանբաթ»⁷⁸¹781. «Շան»-ը համապատասխանում է հայերէնի «սան»-ին, անգլերէնի «sun»-արեւին: ձեւով՝ որը խօսում է «արեւի լոգանք»-ի մասին:

Ուստի «Ուրբաթ»-ը՝ ջրով լողանալու օրն է, իսկ «Շաբաթ»-«Շանբաթ»-ը՝ արեւի լոյսով:

Հետեւութիւն.-

«Ուրբաթ»-ի եւ «Շաբաթ»-ի բովանդակած գաղափարները յայտնւում են քրիստոնէական ծիսակատարութիւններում` ուր ջրով մաքրուելը կոչւում է «մկրտութիւն», իսկ «արեւի լոյսով» կամ առաւել եւս «Աստուածային լոյսով» մաքրուելը՝ կոչւում է «Սուրբ Հոգուով մկրտուել»:

Սոյն գաղափարներից երկրորդը արտայայտւում է նաեւ ժողովրդական «Տերնտես»-ի արարողութեան մէջ՝ երբ խարոյկի վրայով են ցատկում, այսինքն «հուրով» են մկրտւում:

Անունները փոփոխւում են՝ բայց ծէսն ու խորհուրդը յարատեւում են: