20. Գուսան, Ասքան եւ Աշուղ
Գուսան.-
«Ուսանել»-ը երբէք էլ ուսով բեռնակրութիւն անել չի նշանակում: Այսօրուայ ըմբռնումով «ուս»-ը գրաբարում կոչուել է «ուս ընդ անութ», այսինքն անութի վրայի ուսը: Ապա ի՞նչ է «ուս»-ը:
Ուղեղն ունի հիմնական երեք բաժանմունք: Դրանցից երկուսը աջ եւ ձախ կիսագնդերն են՝ որոնցից առաջինը ծառայում է մարդու հոգեւոր-ստեղծարար մտածողութեանը, իսկ երկրորդը՝ գործնական: Իսկ այսպէս կոչուած «ուղեղիկ»-ը հենց «ուշ»-ն է՝ ուշադրութեան կամ ներւային համակարգի կենտրոնը: Երբ ասում ենք «ուշքը գնաց»՝ հասկանում ենք, որ անձի ներւային համակարգը չի գործում, «ռէակցիա» չունի: «Ուշադրութիւն»-ը ներւային համակարգի զգօնութիւնն է, երբ չինական «Ուշու» մարզաձեւն էլ մարդու հենց այդ կարողութիւնն է մարզում:
Ի՞նչ ենք հասկանում «ուշք ու միտք» ասելով: Դա նոյնն է թէ ասենք «ուշք ու ուսք», ինչը ցոյց է տալիս, որ «ուսանել»-ը «միտք անել» է, եւ «ուս»-ը ներկայացնում է ուղեղի երկու կիսագնդերը միասին: Ուստի «Ուշ»-ն ու «ուս»-ը եղբայր եւ քոյր են՝ առաջինը միշտ դրական, իսկ երկրորդը չէզոք: Քանզի ուս-միտքը կարող է դրսեւորել ե՛ւ դրական ե՛ւ բացասական գործունէութիւն:
«Ուստայ» բառը իբր թէ օտարամուտ է՝ մինչդեռ բացատրւում է հայերէնով, եւ նշանակում է «միտք տուող», այլապէս՝ «միտք յղացող», նաեւ ուղղութիւն տուող, ուսուցիչ: Հետեւաբար «ուստա»-ն առաւել բարձր որակաւորում է՝ քան թէ «վարպետ»-ը, որն իր գործն ու նիւթը լաւ իւրացրած անհատն է:
«Գուսան»-ը բաղադրուած է «գ-ուս-ան» արմատներից, որտեղ «գ»-ն «գոյ»-ն է, գոյութիւնն ինքնին՝ նաեւ «գոյի գլուխ»-ը: Հետեւաբար գուսանը նախ եւ առաջ գոյութեան մասին միտք անող անձն է: Նա ո՛չ թէ բնութեան, իգական մարմնի եւ սիրոյ գովքը հիւսող արուեստագէտն է՝ այլ առաջին հերթին իմաստասէր է, խոհական-փիլիսոփայական բնոյթի ստեղծագործող:
Աշուղ.-
Ըստ Խորենացու, հայերս «Հայ» անունը կրելուց բացի՝ ունեցել ենք եւ ունենք եւս երկու ազգային կոչումնաբանութիւններ: Մէկը «Թորգոմայ տուն»-ն է՝ մեր Թորգոմ նախահօր անուամբ, նաեւ որպէս «թարգմանիչների տուն», իսկ միւսը՝ «Ասքանազեան տուն»-ն է, մեր Ասքանազ նախահօր անուամբ:
«Ասքանազեան» կոչման արմատն է «ասք»-ը՝ որին չի անդրադարձել Աճառեանը: Այլ բառարաններում բացատրւում է՝ որպէս «ասուած խօսք, ասացուածք»:
ժողովրդական վաղեմի «ասք»-երի մասին ոչ մի ակնարկութիւն:
Հնագոյն ժամանակներում «ասք»-երը եղել են «Աս»-երը792792. «Աս»-երի ինքնութեան մասին խօսեցինք Խոյ կենդանակերպի եւ նրա երկրային տարածքին վերաբերուող նիւթի մէջ: ՝ «Աստուծոյ որդիներ»-ը, այլապէս դիւցազունները՝ որոնց մասին առասպելներն էլ կոչուել են «ասք»: Իսկ «Ասքանազեան»-ը նշանակում է.
1.Դիւցազունների ազգ,
2.Ասք-անողների-ազգ՝ այսինքն «Աս»-երի մասին առասպելները պատմողների ազգ:
Ասք արմատն իր նշեալ երկրորդ բովանդակութեամբ մեզանից փոխանցուել է հեռու-մօտիկ ազգերի, որոնց մօտ՝ տառադարձութեան օրէնքների համաձայն, ենթարկուել է փոփոխութեան՝ «ս»>«շ» անցումով, ուստի եւ «աշք» հնչիւնով, ապա բումերանգի նման վերադարձել է մեզ:
Արեւելեան ժողովուրդների մօտ «աշք»-ը ձեռք է բերել «սէր» իմաստը՝ հետեւաբար «Ասքանազեան»-«Աշքանազեան»-ը բացատրւում է որպէս «սէր սերմանողների ազգ»:793793. Անգլերէնի ask-ը պահպանելով հանդերձ հնչիւնաբանութիւնը՝ կորցրել է բուն խորհուրդը: Նշանակում է «հարցնել, ասել, խնդրել»:
Ըստ մեզ, Ասքանազեանները սերնդից սերունդ եղել են աշխարհի բոլոր ծագերում Աստուծոյ սէրը, Աստուծոյ խօսքն ու արարչութեան չափածոյ պատմութիւնը սերմանող եւ տարածող երգիչներ:
Արեւելքից մեզ վերադարձող «ասք»-«աշք»-ի նեղ «սէր» իմաստից է առաջացել «աշուղ»-ը՝ եւ միջնադարեան աշուղական արուեստը: Աշուղները հիմնապէս տարբերուելով Ասքանազեանների ուղղուածութիւնից՝ եղել են ու կան գեղեցիկի, մայր բնութեան հրաշալիքների, իգական սեռի գեղեցկութեան եւ սիրոյ գովքը հիւսող երգիչներ:
Բարձր գնահատելով հանդերձ ե՛ւ գուսանական, ե՛ւ աշուղական արուեստը՝ մենք նախապատւութիւնը տալիս ենք հնագոյն «ասք անող»-ներին, «ասացող»-ներին: