27.Նօյի աւագ Զրուան որդու ժառանգները Հայաստանում՝ նախքան Հայկ

Խորենացի.

Հայկ «Երթեալ բնակէ ի լեռնոտին միում ի դաշտավայրի, յորում սակաւք ի մարդկանէ յառաջագոյն ցրուելոցն³³¹331. Համեմատել յաջորդ պարբերութեան «Ցրօնս»-ի հետ: դադարեալ բնակէին. զորս հնազանդ իւր արարեալ Հայկ՝ շինէ անդ տուն բնակութեան կալուածոց եւ տայ ի ժառանգութիւն Կադմեայ որդւոյ Արամանեկայ»:³³²332. Խորենացի, նոյն, էջ 33:

Թէ ովքե՞ր էին Խորենացու յիշատակած «առաջին ցրուածները»:

Քաղելով Ոլիմպիոդորոսից՝ Խորենացին ասում է, թէ Զրուանի կրտսերագոյն որդին է եղել Տարբանը՝ որի զբաղեցրած գաւառը նրա անունով կոչուել է Տարաւն-Տարօն, իսկ իր նստավայրը նա կոչել էՑրօնս՝ որպէս հայրական տօհմից առաջին բաժանուածների - ցրուածների կենտրոնը: Տարբանը կարճ ժամանակով իջեւանել է Բակտրիացւոց սահմաններում (Աֆղանիստան) եւ այնտեղ է թողել իր որդիներից մէկին (թերեւս որպէս ուսուցիչ – Մ.Ն.):³³³333. Խորենացի, նոյն, էջ 26:

Ահա եւ Հայկից առաջ Հայաստանում բնակուող իր ազգակից փոքրաթիւ մարդկանցից մի խմբի ծննդաբանութիւնը:

Հետեւութիւն.-

Տարօնցիք կամ Մշեցիք Ծուռ Դաւիթ-Նօյի երեց որդի Զրուանի ժառանգորդներն են (Հաշտեանք-Ութեանք):

Նրանցից են առաջացել Արամի օրերին Մաժակի (Կեսարիոյ) տարածքում ապրող քիչ քանակութեամբ բնիկները՝ Մուշկերը, որոնք Քրիստոսից առաջ IX-VII-րդ դարերին Փռիւգիայի մէջ ստեղծել են Մուշկինի պետութիւնը:³³⁴334. Յաւելեալ տես՝ 28-րդ ենթայօդուածը:

Ազգագրագէտ Գէորգ Հալաջեանն ասում է.

«Մինչեւ XVII դարը չի հանդիպում Դերսիմ անունը: Թուրքական տիրապետությունից հետո է, որ Մանանաղիք, Քարիա եւ նույնիսկ Զրուան տեղանունների փոխարեն հանդես է գալիս Դերսիմը»:³³⁵335. Գէորգ Հալաջեան, «Հայ Ազգագրություն եւ Բանահյուսություն» 5-րդ հատոր, ԳԱ հրտ. Երեւան 1973,էջ 249:

Ինձ թւում է թէ այս տուեալներում կայ փոքրիկ մի թիւրիմացութիւն, քանզի Դերսիմը համապատասխանում է հնագոյն «Եկեղեաց» գաւառին՝ եւ ո՛չ թէ «Մանանաղիք»-ին, որը նրա արեւելեան սահմանակից գաւառն է: Ըստ այնմ, Դերսիմ-Եկեղեաց լեռնաշխարհը³³⁶336. Յիշենք որ Զրուանի պապ Պրոմեթեւսը Աղիւնցի-Առիւծեցի-Դերսիմցի էր: հնագոյն ժամանակներում կոչուել է Զրուան, ապա նաեւ Եկեղեաց՝ քանզի ի վաղուց անդի այդ տարածքը եղել է համամարդկային պաշտամունքային կարեւորագոյն եւ սրբազնագոյն մի կենտրոն,³³⁷337. Աւելի առաջնային քան Արարատը, Երուսաղէմը, Էջմիածինը, Մաքքէն եւ ուրիշներ: իր բազմաթիւ տաճարներով ու վանքերով, որոնք քրիստոնէութեան որդեգրումով փոխարինուել են քրիստոնէական վանքերով ու եկեղեցիներով:

Այսպիսով «Զրուան»-ի յետքերը յայտնաբերուեցին պատմական Հայաստանի տարածքում:

Պարզւում է թէ ինչո՞ւ հնագոյն «Զրուան»-«Եկեղեաց» գաւառը ներկայիս Թուրքիայում անուանւում է «Դերսիմ»: Տեղաբնիկները հնագոյն անունը այդպիսով փոխարինել են Զրուանին տրուած «սէմ» («առաջնեկ») ածականով՝ քանզի «Դեր»-ը «վանք» է նշանակում, իսկ «սէմ»-ը կամ աղաւաղուած «սիմ»-ը համազօր է «Զրուան»-ին, այսինքն ունենք «Զրուան-սէմի վանք», նաեւ՝ «առաջին վանք»: Այդ պատճառով էլ յետոյ «Եկեղեաց» է կոչուել:

Թէ ի՞նչ հիմք ունենք նոյնացնելու «սէմ»-ն ու «սիմ»-ը՝ դիմենք մատենագրութեան:

Խորենացին բերում է յոյն Ողիմպիոդորոսի խօսքը.

«Յետ նաւելոյն Քսիսութրեայ (Նօյ-ն է ) ի Հայս եւ դիպելոյ ցամաքի, գնայ, ասէ, մի յորդւոց նորա կոչեցեալն Սէմ (Զրուանն է) ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ դիտել զերկիրն, եւ դիպեալ դաշտի միում փոքու առ երկայնանստիւ միով լերամբ, գետոյ ընդ մէջ նորա անցանելով… դադարէ առ գետովն երկլուսնեայ աւուրս, եւ անուանէ յանուն իւր զլեառնն Սիմ»:³³⁸338. Մ․ Խորենացի, նոյն, էջ 26։

Զրուանի կողմից անուանակոչուած լեռը պատմական «Սիմսար»-ն է (Սասունի մէջ), «առաջին սար» իմաստով: Բնական է, որ «սէմ» արմատի բարդուելով «է» ձայնաւորը պիտի փոխուէր «ի»-ի (Սէմ+սար>Սիմսար) եւ յետագայում «սար»-ի անկումով անունը պիտի յայտնուէր «Սիմ» ձեւով՝ փոխանակ «Սէմ»-ի:

«Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-էն կը տեղեկանանք՝ որ «Սիմսար»-ը կամ «Սիմ» լեռը կոչուեր է «Զարվանդ», նաեւ «Զրվան», այսպես.

ԶԱՐՎԱՆԴ - Լեռ Հայկական Տավրոս լհմկ-ում, Մուշի շրջանում, տ Սիմ:

ԶՐՎԱՆ - Լեռ Հայկական Տավրոս լհմկ-ում, Մուշի շրջանում, տ Սիմ:

Եւ բացուե՛ց «սիմ-սիմ»-ը՝ Փոքր Մհերի դուռը: