11.Ջրհեղեղի աւարտին Նօյի առաջին նստավայրն ու տիրոյթը

Տրամաբանութիւնն յուշում է, որ տապանից դուրս գալու օրերին Նօյ նահապետն իր բնակավայրը պիտի հաստատած լինէր հենց տապանի հանգրուանի շրջակայքում, քանզի ջրերը դեռեւս չէին նահանջել իրենց այսօրուայ սահմաններից ներս:

Կրկին անդրադառնանք «Շումերական Արքայացանկ»-ին.-

«Երբ ջրհեղեղը տարածվեց (երկրի) վրա եւ թագավորությունը իջեցվեց երկնքից (երկրորդ անգամ), (նախ) Քիշում էր թագավորությունը: Քիշում Գա[…]ուրը դարձավ թագավոր (եւ) իշխեց 1200 տարի»:¹⁹³193. Ա․ Մովսիսյան, նոյն, էջ 104։

Սոյն սումէրական արձանագրութիւնում յիշատակուած նախաջրհեղեղեան արքաներից եւ ո՛չ մէկի նստավայրը չի կոչուել Քիշ: Ուստի բացառւում է Քիշ անունով քաղաքի գոյութիւնը ջրհեղեղից առաջ:

Հետեւութիւն.-

1. Ջրհեղեղից յետոյ Նօյի առաջին բնակավայրի անուանումը եղել է «Քիշ»:

«Ատլաս»-ում Քիշ քաղաքը տեղադրուել է Բաբելոնին կից:¹⁹⁴194. “Ատլաս», էջ 13։

Եթէ իսկապէս յայտնագործուած է այդպիսին՝ ապա կարող ենք ենթադրել, որ այդտեղ էլ նոյնանուն մի քաղաք է կառուցուել յետագայ ժամանակներում:

Վերադառնանք Խորենացուն.

«Յետ նաւելոյն Քսիսութրեայ ի Հայս եւ դիպելոյ ցամաքի, գնայ, ասէ, մի յորդւոց նորա կոչեցեալն Սեմ ընդ արեւմուտս հիւսիսոյ դիտել զերկիրն …»:¹⁹⁵195. Մ․ Խորենացի, նոյն, էջ 25։

Ջրհեղեղից յետոյ Հայկական Միջագետքի Արարադ լեռան շրջակայքում երեւացող ցամաքները եղել են դրանից հիւսիս՝ եւ ո՛չ թէ հարաւ: Այդ պատճառով իսկ Սէմ-Զրուանի առաջին յետախուզական ուղեւորութիւնը կատարուել է այդ Արարադից դէպի հիւսիս արեւմուտք՝ բայց ոչ հարաւ: Հետեւաբար «երկրորդ անգամ երկնքից իջած թագաւորութեան» (Նօյի) նստատեղի Քիշը չէր կարող լինել Բաբելոնին կից՝ որտեղ ցամաքը դեռեւս չէր երեւացել:

2.Ջրհեղեղից յետոյ առաջին թագաւորանիստ Քիշ քաղաքը պէտք է փնտրել Նպատական լեռների ու դրանց հարակից Արարադ լեռան անմիջապէս արեւմուտքում՝ Տիգրիսի հունի մօտակայքում, Նօյեան տապանի հանգրուանից ոչ հեռու՝ ներկայիս Ջազիրէ Իբն-Օմարի շրջակայքում:¹⁹⁶196. Պարզւում է, թէ ինո՞ւ այդ վայրը մինչեւ օրս արաբերէն կոչւում է «ջազիրէ» ( ﻩﺮﻳﺰﺟ )= կղզի, երբ մօտակայքում ո՛չ ծով կայ եւ ո՛չ էլ լիճ։

Հայկական իրականութեան մէջ պահպանուել են «Քիշ» արմատով կազմուած շատ տեղանուններ: Դրանցից է «Քիշտան»¹⁹⁷197. “Քիշտուն»-ցիները պատմութեան մէջ յիշատակւում են «Քասսիտ»-ներ, որոնք մ․թ․ա․1530-ից 1160 թուականներին տիրել են ամբողջ միջին կամ մերձաւոր արեւելքին, եւ նրանց քաղաքակրթութիւնն այսօր կոչւում է Չաթալ-իւյիւքեան-Հալաֆ-Հասունեան մշակոյթ։ քաղաքը՝ Կումմախայ պետութեան սահմաններում, Հռոմկլայի մօտակայքում: Նօյեան Քիշը կարելի է որոնել «Քիշտան»-ի աշխարհագրական նոյն հորիզոնականի վրայ, այն տրամաբանութեամբ՝ որ Քիշ քաղաքի բնակիչներից ոմանք ժամանակի հետ գաղթելով կարող էին բնակութիւն հաստատած լինել «Քիշտան»-ի տարածքներում, որովհետեւ այդ բարձրադիր շրջանները աւելի շուտ կարող էին ցամաքել՝ քան հարաւային տարածքները:

Քիշ-ի բարբառայնացումով՝ ունեցել ենք.

1.«Քես-ուն» քաղաքն ու շրջանը Հռոմկլ

այից հիւսիս.

2.Բացառաբար մինչեւ օրերս հայաբնակ «Քես-աբ»-ը՝ Միջերկրականի հիւսիս-արեւելքում, պատմական Կիլիկիայում.

3.«Քիստք»-ը՝ «Ալանաց Դրունք»-ի հարաւ-արեւելքում, ինչը կարծում ենք թէ «Քիստ(ան)ք»-ի ամփոփուած ձեւն է:¹⁹⁸198. Տես՝ “Ատլաս», Ա․ մաս, էջ 43, ըստ «Աշխարհացոյց»-ի։

Մեկնաբանուիւն.-

Մեր քահանաներին թիւրքերի կողմից տրուած «քէշիշ» անուանումը, քրիստոնեայ արաբների «քասսիս=քահանան», ու հայոց մօտ «Քէշիշեան» ազգանունը՝ մի գուցէ առաջացած լինեն քննարկուած քաղաքանուան նոյն արմատից…¹⁹⁹199. “Քեշիշ»-ը համեմատել «Քսիսութրայ»-ի «քսիս»-ի հետ, իսկ «Քիշ»-ը հնդկական «Քշ-ատրա»-ի հետ, ինչը կարելի է հասկանալ «Քիշատուր»-«Քիշից տրուած», համեմատել նաեւ՝ հիւսի- ամերիկեան «սեւ ոտանի» հմդիկների առասպելական «Սպոմի-տապի-քսի»-ի ու «Քսահոմի- տապի-քսի»-ի հետ։

«Քսիսութրա»-ն այս տեսանկիւնից ստուգաբանելու դէպքում ստացւում է, որ դա նշանակել է «Արի քեշիշ՝ Ութ», այսինքն «քաջ քահանայ՝ Ութ», նաեւ «Ար(այ) Աստուծոյ քահանայ՝ Ութ»:²⁰⁰200. Երբ Արան յարութիւն առնող աստուածութիւն է, իսկ Նօյը նոր կեանք սկսողն էր, փոխաբերաբար՝ կեանքին յարութիւն տուողն էր երկրի վրայ։

Այս բոլոր փաստարկներով հանդերձ՝ մեր համոզմամբ «Քիշ» անուան հնագոյն ուղղագրութիւնը պէտք է լինէր «Գէս» (ինչպէս «Գանգէս» գետանուան մէջ, Վարդգէս անուան մէջ), որից էլ Խորենացու յիշատակած Տարօնի «Գիսանէ» հոգեւորականները, նաեւ հայկական տօմարում աւանդուած 8-րդ «Գիզակ» ժամանունը (Նօյ-Ութի հետ է կապուած)՝ որը մենք առաջարկում ենք ուղղել «Գիսակ»:

Քանզի հայերէնում «քսու», «քսութիւն»²⁰¹201. Մէկին քսուել, շողոքորթել, որից էլ՝ անգլ․ to kiss=համբուրել։բացասական իմաստով բառերի արմատը կարող է «քիս» լինել, եւ Նօյ նահապետն իր նստավայրին այդպիսի իմաստաւորումով անուն չէր տայ:²⁰²202. Թէեւ չի բացառւում, որ տապանի ցամաքին քսուած լինելու առթիւ «Քսիս»/Քիշ» կոչուած լինի քաղաքը։

Մինչդեռ տառացիօրէն՝ «Գէս»-ն ունի դրական բովանդակութիւն, «գոյի գլխի էութեան սերմ», եւ այդ սերմը կարող է լինել թէ՛ իմաստութիւնը եւ թէ՛ արարչականութիւնը, նաեւ գլխի եւ մօրուքի մազը (համազօր հողի բուսականութեանը): Երբ գիտենք թէ հոգեւորական այրերը հնագոյն ժամանակներից աւանդաբար եղել են երկարավարս ու մօրուքով:

«Գէս»-ը՝ որպէս տեղանուն՝ ենթադրում ենք, որ տրուել է անտառապատ լեռնային վայրերին:²⁰³203. Տես՝ ստորեւ բերուած «Գիշի» տեղանուան պարագան։

Հայկական լեռնաշխարհում բազմաթիւ վայրերի անուններ են բաղադրուած «Գես», «Գիշ», «Գիս» եւ «Քիշ» արմատներից:

Ուշադրութեան արժանի մի քանիսը մէջբերենք տեղանունների բառարանից, այսպէս.

«Գեսանցը Խեւեր - Գյուղ Արմ Հայաստանում, Բիթլիսի նահ-ի Մուշի գավ-ում» - Հաշտեանքում:

«Գեսմանլի - Գյուղ Կարսի մարզի Օլթիի օկրուգում»:

«Գիշենուտ – 1.Գետակ Ճորոխի ավազանում: 2.Գյուղ Արմ Հայաստանում, Էրզրումի նահ-ում, Սպերի շրջ-ում: 3.Լեռ Հայկական լեռնաշխարհում, Պոնտական լ-ներում»:

«Գիշի, Գեշի, Գիշ - Գյուղ Լեռնային Ղարաբաղի ԻՄ Մարտունու շրջ-ում: Ժողովուրդը Գ անունը կապում է գինեշատ եւ գինեվետ բառերի հետ»:

«Գիս - Աւան Մեծ Հայքի Ուտիք աշխ-ում: Ուսումնասիրողները տարբեր ժամանակներում գ նոյնացրել են Նուխիի մօտ գտնուող Քիշ(հնում՝ Գիշ) գիւղի հետ»:

«Գիսանէ - 1.Աւան եւ դաստակերտ Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխ-ի Տարոօն գաւառում: 2.Մեհյան (բագին, կուռք) Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի Տարօն գաւառում, Քարքէ լ-ն լանջին»:

«Գիսխի, Կիսխա, Քիշխա, Քիշխա դուռ, Քսխա- 1.գետակ Ճորոխի աւազանում, նրա Թորթում վտակի աջակողմեան օժանդակը: 2.Գիւղ Արմտեան Հայաստանում, Էրզրումի նահանգի Էրզրում գաւառում: Տեղացիները Գիսխի-ն անվանում էին Քիշոստան»:²⁰⁴204. «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», նոյն։

Սուրբ Սարգիսը (սար-Գիս) սարերում ապրող եւ մտաւոր «սերմ արարող» մենակեաց Գիշ-Գիս է եղել՝ բարձրագոյն մի հոգեւորական-ուսուցիչ, ինչպիսիք են Տիբետեան ու Հնդկական յոգերը:

Ճապոնական «գիէշա»-ները կին «քիշ»-եր են՝ կին հոգեւորականներ:

«Վարդգէս»-ը նշանակում է «հոգեւոր գիտութեան պաշտպան եւ պահապան հոգեւորական»:

Համոզուած ենք՝ որ մ.թ.ա. III-II հազարամեակներում Կիլիկիայից հիւսիս ընկած տարածքի «Կիցուվատնա»²⁰⁵205. Տես՝ «Ատլաս», էջ 12։անունն առաջացել է «Քիշոյ-ապատն»-ից, կամ «Քիշոյ-տուն»-ից՝ ու այդ շրջանի (նաեւ Մաժակ-Կեսարիոյ) առաջին բնակիչները եղել են «Քիշ»-եցիներ՝ Զրուանեաններ:²⁰⁶206. Տես՝ “37»-րդ ենթամասը, էջ 117։

Նոյնպիսի մի ընդհանրացում կարող ենք անել նաեւ Էլամի նկատմամբ՝ որի տարածքը կոչուել է «Կիսիեցիների երկիր»,²⁰⁷207. “Ատլաս», էջ 17։երբ Սուրբ Գրոց մէջ «Էլամ»-ը յիշատակուել է «Եղամ» ձեւով, եւ այդ անուան առաջին կրողը եղել է Սէմ-Զրուանի առաջին որդին:²⁰⁸208. Տես՝ Ծննդոց Ժ․ 21։

Ս. Հմայակեանը²⁰⁹209. Ս․ Հմայակյան, “Պատմա-բանասիրական հանդես», 1992թ․, Ա․ համար, էջ 131։ քննարկել է Նիբուր (Միջագետքեան Արարադ) լեռան կողմերում գտնուող «Կիբշա» քաղաքի պարագան՝ որ մեր կարծիքով պիտի լինի Նօյ նահապետի կառուցած առաջին «Քիշ»-ի աղաւաղուած մի տարբերակը:

Յաւելուած.-

1.Աքեմենեան «Քսերքսես» եւ «Արտաքսերքսես» տիրակալների անուններում կրկնուող «քս»-երը անկասկած առաջացել են նոյն «քիշ»-«գէս» արմատից՝ որպէս «քիշերի-քիշ», այլապէս «Տէր-Տեառն», եւ ցոյց են տալիս նրանց ծագումնաբանութիւնը Նօյից՝ նրա առաջին որդուց, ու նրանց պատկանելիութիւնը հոգեւոր դասին:

Աւեստայում յիշատակուած «Խշաեթա»²¹⁰210. Տես՝ Հովիկ Ներսիսյան, «Հայագիտական Ուսումնասիրություններ», Երեւան, 2011, էջ 400։ ածականի արմատը համարուել է «Խշայ»-«khshay» եւ մեկնաբանուել է որպէս 1.«թագաւոր», 2.«պայծառ, փայլուն, լուսափայլ»:

Մեր կարծիքով «խշայ»-ն առաջացել է «գէս» բառի հոլովուած «գիսայ» ձեւի բարբառայնացումից՝ «քահանայի» իմաստով, երբ քահանային հայերս տալիս ենք «տէր-հայր» ածականը՝ որպէս «հոգեւոր հայր», որն էլ Աւեստայի թարգմանութեան մէջ ձեռք է բերել նշուած իմաստները: Իսկ «Խշաեթա» բառի «եթա» մասնիկը հայերէնի գրաբարեան «ետ, ետուր»=«տուեց» ձեւից է առաջացել, ուստի «Խշաեթա»-ն «Գիսատուր» իմաստն ունի, ինչպէս «Աստուածատուր», «Ասատուր» անունների կազմութեան մէջ է:

2.Եգիպտական Սֆինքսի թաթերի միջեւ կայ մի մեծ վիմաքար, որի վրայ գրուել է Թութմոս IV-ի արձանագրութիւնը, ուր յիշատակւում է հետեւեալ նախադասութիւնը.

«Հարմաքիսը Սոքարի կողքին՝ Ռոստայում»:²¹¹211. Տես՝ Andrew Collins, “The Cygnus Mystery”, “Unlocking the Ancient Secret of Life’s Origins in the Cosmos” գործը, ռուս․ լեզուով, լոյս է տեսել «Թայնի Դրեւնիխ Ցիւիլիզացիա» մատենաշարով, Մոսկու, «Էքսմո», 2008, էջ 216։

Ինչպէս տեսնում ենք, «Հարմաքիս» անուան մէջ էլ յայտնւում է «քիս»-«Գէս»-ը, եւ «Հարմաքիս»-ը կարող է նշանակել «Ահուրամազդա»-«Արամազդ»-ին ու «Ահրամ»-ին²¹²212. Տես՝ 25-րդ ենթամասը, էջ 97։ նուիրուած հոգեւորական: