12.Թման, Թորդան, Թորդում

«Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ում²¹³213. “Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», նոյն։ կարդում ենք.-

«ԹՄԱՆ - Բեթմանին, Բետմանեն, Բետմանին, Գարեեի Թմանին, Գյուղ

Ութից, Թամանին, Թամանոն, Թեմանիս, Թեմանոն, Թըմնիս, Թմանին,

Թմանոն, Թմնին, Հաշթանե, Հեշտանե, Սիմանիե, Սիմանում.

- Գյուղ՝ Մեծ Հայքի Կորճեք աշխ-ում, Մասիուս (Ջուդի) լ-ան շրջ-ում. նրա հր ստորոտում: Հետագայում տարբեր անուններով մտնում էր Արմ Հայաստանի Վանի նահ-ի Հեքյարի գավ-ի Բեթմանե կամ Հեշտանե շրջ-ի մեջ: Ըստ ավանդության Նոյը իր տապանով սկզբում կանգ է առել Մասիուսի գագաթին եւ, երբ նրա աղխից 8 հոգի իջնում են տապանից եւ բնակություն հաստատում լ-ան ստորոտում, այդ բնակավայրը կոչվում է Գյուղ ութից»:²¹⁴214. Տես՝ “Ատլաս», էջ 43, Զ-4 քառակուսում։

Մեկնաբանութիւն.-

Ահա մի հրաշալի աւանդութիւն: Անչափ շատ բան է ասուել այս մի պարբերութեան մէջ:

Նախ՝ որ ջրհեղեղի աւարտին Նօյն ունեցել է կայքի ընտրութեան հնարաւորութիւն, քանզի տապանի շրջակայքում երեւելի է եղել բաւականին ընդարձակ մի կղզի: Նօյի հետեւորդներից 8 հոգի իջել են տապանից ու հաստատուել այդ լեռ-կղզու (Հայոց Միջագետքի Արարադ լեռան) հարաւային փեշերին՝ ու բնակատեղին կոչել են Թման: Տես՝ Պատկեր «18»:

Պատկեր «18»

Թման

Սակայն աւանդութեան մէջ կայ քննարկելի երկու անճշդութիւն:

1.«Մասիուս»-ը ներկայի «Մասիոն» լեռնաշղթան է,²¹⁵215. Բարձրագոյն գագաթը Աշիմուն՝ 1919 մ․ բարձր, այն էլ լեռնաշղթայի արեւմտեան կոմղում։ Մինչդեռ բառարանի խմբագիրները «Մասիոն»-ի կողքին փակագծի մէջ գրել են «Ջուդի», որ «Արարադ»-ի ներկայ անուանումն է։ Հայկական Միջագետքի Արարադից բաւականաչափ արեւմուտք, որի վրայ չի՛ գտնւում «Թման» կոչուող բնակատեղին: Հաւանաբար այդ լեռների հարաւ-արեւելեան կողմի բարձրունքներին հասած տապանից երեւացել է աւելի բարձր Արարադի առաւել ընդարձակ զանգուածը՝ եւ 8 հոգի մի նաւակով գնացել ու հաստատուել են նրա ստորոտին:

2.Եթէ տապանից իջած 8 հոգիները հաստատուել են Հայոց Միջագետքի Արարադի (3220 մ.) փեշերի վրայ՝ նշանակում է, որ ջրերը չեն ծածկել դրա գագաթը, եւ տապանն էլ չի նստել գագաթին: Հետեւաբար ջրի մակարդակը հասած կը լինի ծովի մակերեսից առաւելագոյնը 1000-1500 մետր բարձրութեան:²¹⁶216. Առաւել ստոյգ՝ Թման գիւղի տեղադութեան բարձրութեան։ Այս դէպքում Հայկական լեռնաշխարհի մեծագոյն մասը ջրհեղեղեան ջրի ծածկոյթից դուրս մնացած կը լինի՝ իր բնակիչներով հանդերձ:

Նօյը շարունակել է ծփալ ջրերի վրայ՝ ու աւելի հարմար մի տեղ է որոնել, առանց շատ հեռանալու Թմանից: Նա նախընտրել է Արարադի Տիգրիսին յարող փեշերը, (այդ օրերում Տիգրիսի գետաբերանը)՝ այսինքն նաւարկել է Թմանից մի քիչ հիւսիս արեւմուտք, ու կայանելով հիմնել Քիշը:

Վերադառնանք Թմանին՝ ու պարզենք թէ ի՞նչ է նշանակում այն:

Բառարանում յիշատակուած տարբերակներից ամէնադիպուկը «Գիւղ Ութից»-ն է՝ երբ արդէն գիտենք թէ Նօյի անունը հենց «Ութ» է, ուրեմն գիւղը Նօյի անունն է կրել՝ որպէս «Նօյականների գիւղ»:

Պարզ է, որ «Թման»-ն առաջացել է «Ութման»-ից՝ «Ութի մարդիկ» իմաստով:

Յետագայ դարերում «Թման»-ին տրուած «Հաշթանե»-ն բաղադրուած պիտի լինի «հաշթ-անե» կամ «հաշթ-տանէ» մասնիկներից՝ քանի որ անուան ուղղագրութիւնը աւանդուել է նաեւ «հաշտանե»²¹⁷217. “Հաշ»-ը ֆրանսերէնի « H » տառի անուանումն է, որը լատինական այբուբենի 8-րդ տառն է, եւ չի բացառւում, որ «Հաշտանէ» անունն ուենայ նաեւ այդ հիմքը։ Սա մեզ յուշեց յարգելի երկրաչափ պարոն Լեւոն Գազանճեանը Հալէպից։ ձեւով: Առաջինում «հաշթ»-ը (առաւել ճշգրիտ՝ «Յաշտ») քրտերէնում նշանակում է «ութ», իսկ «անե»-ն հայերէնի «անի» յոգնակերտ մասնիկը կարող է լինել, ուստի կ՛ունենանք՝ «Հաշթանե = Ութեանք = Նօյեանք»: Երկրորդ ձեւում ունենք «Հաշթ-տանէ»՝ այսինքն «Ութի տունն է», կամ «Ութի տնեցիք»: «Յաշտանէ»-ն «Ութեանք»-ի բառացի թարգմանութիւնն է:

Համոզուած ենք՝ որ հայկական «Յաշտեանք»-«Հաշտեանք» գաւառի անունը բովանդակում է այդ իմաստը: Քանզի «հաշտ» լինելը ենթադրում է ամբողջական ու կատարեալ լինել (բայց ո՛չ երբէք պարտուողական)՝ երբ «Ութ»-ն ինքնին կատարելութեան թիւն է ու հաւերժութեան նշանը:

Թմանի միւս անուանումներում թաքնուած են ժամանակագրական շերտեր:

1.Թման-ը՝ «Գյուղ Ութից»-ից յետոյ հաստատապէս հնագոյնն է:

2.Յաջորդը Սիմանիե-ն կամ Սիմանում-ն է՝ որտեղ առկայ է «Սէմ»-ը, Զրուանի մակդիրը՝ եւ նրա «մանում»-«մարդիկ»:

Հետեւաբար յստակօրէն երեւում է, որ գիւղը կրել է նաեւ նրա հիմնադրի՝ Նօյ-Ութի Զրուան որդու «առաջնեկ» կամ «անդրանիկ» մակդիրը, ինչպէս եւ կոչուել է Ման-մարդկանց «սէմը»՝ բնակութեան նախամուտքը:

3.Ժամանակագրական երրորդ շերտը յայտնւում է «Բեթմանե» կամ «Բեթմանին» անուան մէջ՝ որտեղ խօսքը արդէն ընդհանրական բնոյթ է կրում, որպէս «Մանի տուն», «Մանեցիների տուն», «մարդկանց տուն»:²¹⁸218. Արաբերէն, ասորերէն, եբրայերէն՝ «բեթ» = «տուն», որն առաջացել է հայ․ «պատ, պատել» բառից։

«Բեթմանե»-ն հաւանաբար բաղադրուած լինի «բետ+ութ+մանէ» մասնիկներից:

Այս անուանման վերջին «մանէ» հատուածը առկայ է Հայկական տօմարի 16-րդ (երկրորդ ութ) «Մանի» օրանուան մէջ:

Աստուածաշնչում կարդում ենք.-

«…Նորա դէմ պատրաստեցէք ազգերին, հրահրեցէք նորա դէմ Արարատի, Միննիի եւ Ասքանասի թագաւորութիւննները…»:²¹⁹219. Աստուածաշունչ, Երեմիա, գլ․ ԾԱ. ։

Արարատեան եւ Ասքանազեան թագաւորութիւնները յստակօրէն հայկական են՝ իսկ Միննի-ն գտնուել է դրանց միջեւ կամ հարեւանութեամբ, եւ նոյնպէս հայկական պիտի լինի: Ըստ մեզ, սոյն «Միննի»-ի թագաւորութիւնն առաջացել է հենց «Ութ-Ման»-«Թման»-ում, եւ կազմուել է նրա շրջակայքի տարածքում՝ հասնելով մինչեւ Ուրմիայ լիճ, երբ արդէն կոչուել է «Բեթմանին»՝ յատկապէս որ ասուրական աղբյուրներում (Խորսաբադի արձանագրութիւն) այն կոչուել է «Մանեցիների երկիր»:

«Թման»-ի «Ութման» լինելը մեզ յուշեց նոյնպիսի զուգահեռ անցկացնել Թորդան եւ Թորդում անունների նկատմամբ:

Պարզուեց որ «Թորդան»-ը «Ութ-որդան» է՝ այսինքն «Ութի որդիները»:

Ահա թէ ինչու Պարթեւ (բայց խառնածի՛ն) սբ. Գրիգոր լուսաւորչի եւ նրա ժառանգների աճիւնները ամփոփուել են Թորդանում:

«Թորդում»-ը «Ութ-որդ-տում» է՝ «Ութի որդիների տոհմը կամ տունը»:²²⁰220. Ռուս․”դոմ» =«տուն»-ը առաջացել է հայ․ «տոհմ»-ից։ Եւ քանի որ ռուսերէնը չունի «հ» տառ՝ «հ»-ն ընկել է «տոհմ»-ից։ Ւսկ «տ»>»դ» տառադարձումը բնական է՝ որովհետեւ ռուսերէնը չունի եռաստիճան բաղաձայնների համակարգ։ Նաեւ «Ութ-որդ+տում»-ում կողք կողքի յայտնուած «դ»-«տ» տառերից մէկը պիտի ընկնէր՝ որպէսզօ բառմ ունենար վայելուչ հնչիւն, եւ այդ մէկն եղել է «տ»-ն։

Արդեօք կարելի՞ է պատահականութիւն համարել Թորթում գետանուան մէջ «Ութ»-ի՝ իսկ նրա օժանդակի մէջ Գիշ-ի առկայութիւնը (Թորդումի վտակի աջակողմեան օժանդակ Գիսխի-Քիշխա):

Հետեւութիւններ անելը թողնում ենք մասնագէտներին: