8.Տէր եւ Իշխան - Գահնամակ եւ Զօրանամակ
Խորենացին յիշատակում է երկու կարգի հայ իշխանաւորների ցանկ: Մէկն անուանել է «Գահնամակ»՝ իսկ միւսը «Զօրանամակ»: «Գահնամակ»-ի իշխանաւորներին կոչել է «Տէր»՝ իսկ «Զօրանա-մակ»-ի իշխանաւորներին «Իշխան»:
«Գահնամակ» բառը բաղադրուած է «գահ», «նամ» եւ «ակ» արմատներից՝ որտեղ «նամ»-ը նոյնանում է անգլ. «name=անուն» բառի հետ: Այսինքն ունենք գահաւորների անունների ակը (ցանկը), ինչպէս եւ «Զօրանամակ»-ը՝ զօրաւարների անունների ցանկը:
Թէ ի՞նչ է այս երկուսի տարբերութիւնը:
«Գահնամակ»-ի «Տէր» կոչուող ներկայացուցիչները եղել են ազգի հոգեւոր-խորհրդատուների դասի առաջնորդները՝ ինչպէս Հռովմի «ծերակուտական»-«սենատոր»-ները, այսօրուայ «խորհրդարանական»-ները:453453. Քահանաներին ու կաթողիկոսին տրուող «Տէր-տէր» մակդիրն ունի նոյն խորհուրդը՝ ինչին զուգահեռ է «արքայից արքան»:
Իսկ «զօրանամակ»-ի «Իշխան» կոչուող ներկայացուցիչները եղել են «գործող խան»-երը՝ այսինքն «գործադիր» իշխանաւորները: Քանզի «էշ»-ը նշանակում է «գործող»,454454. «Էշ» արմատի «է» ձայնաւորի փոփոխումն է «ի»-ի՝ բառի բարդացման եւ «է»-ի շեշտազրկման պատճառով: իսկ «խան»-ը՝ «կենտրոնական բջիջ», ուստի ունենք՝ «գործող կենտրոնական բջիջ», կամ «գործող-կառավարող միաւոր»:
Կառավարման այս ձեւը Հայոց մօտ հանդիպում է ոչ միայն վերին մակարդակներում՝ այլեւ վերեւից մինչեւ ամենաստորին բջիջներում, ընտանեկան կառոյցում: Տօհմի մեծ հայրը, կամ ընտանիքի հայրը՝ եղել է գործադիր իշխանաւորը, իսկ ընտանիքի քաւորը (յետագայում ծխական քահանան) եղել է հոգեւոր առաջնորդ-խորհրդատուն:
Մենք այսօր էլ աւանդութեան ուժով մեծ յարգանք ենք տածում «քաւոր»-ի հանդէպ՝ հակառակ որ դա զրկուել է իր բուն բովանդակութիւնից:
Երեւոյթին հանդիպում ենք մինչեւ իսկ 19-րդ դարի վերջում՝ երբ քրտերն ու Եզիտի-Ալեւիները «Քիրվա» են անուանել հայերին, որպէս իրենց հոգեւոր եղբայրները, հոգեւոր խորհրդականները:455455. Նրանց համար հայի ասածը անբեկանելի օրէնք է եղել։ Նրանց մօտ այսօր էլ գործում է այդ համակարգը՝ քանզի ունեն «Փիր»-հոգեւոր առաջնորդը, եւ «Շեյխ»-գործադիր առաջնորդը: Ինչպէս հնդիկների մօտ՝ այդպէս էլ եզիտիների մօտ մինչեւ օրս արգելուած է Փիրերի դասի եւ Շեյխերի դասի անդամների միջեւ ամուսնութիւնը:
Յաւելեալ ասենք՝ որ «շեյխ» բառն առաջացել է «իշխան»-ի բաղադրիչ արմատների գլխաւոր «շխ» բաղաձայներից, եւ ընդունել նոր ձեւ:
Մատենագրական աղբիւրներում պետութիւններից ոմանք կոչուել են «տէրութիւն», իսկ ուրիշներ՝ «թագաւորութիւն» կամ «կայսրութիւն»:
Ինչո՞վ են դրանք զանազանւում իրարից:
1.«Կայսրութիւն»-ը կիսով չափ հրեշտակազուն եւ կիսով չափ ադամորդի «կէս-ար»-ի իշխանութիւնն է եւ տիրոյթը:456456. Ինչպէս լուսահոգի ֆիզիկոս Պարիս Հերունին է ասել։ Ներկայ ժամանակներում մարդկային այդ երկու տեսակները միաձուլուել են, ուստի «կայսրութիւն»-ը կորցրել է իր բուն բովանդակութիւնը, եւ բնականաբար հիմա ընկալւում է «ամբողջատիրութիւն» կամ «իմպերիա»:
2.«Թագաւորութիւն»-ը զինուորական սկիզբ ունի՝ այսինքն միեւնոյն ազգի զինուորական դասի պետական կազմաւորումն է:
3.«Տէրութիւն» է կոչուել օրինակի համար արաբական Խալիֆայութիւնը, Օսմանեան կայսրութիւնը, որովհետեւ այդ պետութիւնների կառուցուածքում գերագոյն դէմքը ո՛չ թէ զինուորական է եղել՝ այլ բարձրագոյն հոգեւոր առաջնորդը, խալիֆը՝ որն համատեղել է թէ՛ հոգեւոր եւ թէ՛ զինուորական գերագոյն հրամանատարութիւնը:
Այսօր եւս կան պետութիւններ՝ որոնց կարելի է «տէրութիւն» համարել, քանզի նրանց գերագոյն դէմքը հոգեւոր առաջնորդն է (Վատիկանը, Իրանը):
«Տէրութիւն» կարելի է կոչել նաեւ մի գաղափարախօսութեամբ առաջնորդուող պետութիւնն ու հասարակութիւնը՝ ինչպիսին էր Խորհրդային Միութիւնը, ինչպիսին են Չինաստանը, Կուբան, Հիւսիսային Քորիան: