Մեր զարմանալի բառերը - 15
Յօդուածաշար, շարունակութիւն 15
Թէ ինչպէ՞ս պատահեց, որ "շուն"-ը դարձաւ "շան" որդի։
Հայերէնի առնչութիւններից՝ "ալթայեան" լեզուախումբ համարուող չինարէնի հետ։
Դէ ասէք, որ փոխառութիւններ են, եթէ կարող էք։
Ի՞նչ տրամաբանութիւն ունի "զարտուղի հոլովոյթ" ունեցող "շուն"-ը, երբ վերածւում է "շան" ձեւին, ինչպէս "տուն"-ը "տան"։
Հանճարեղ Աճառեանն իր Արմատական Բառարանում գրում է, թէ հայերէնի "շուն" բառը "պատահական" նմանութիւն ունի չինարէնի "շուան" բառին հետ։
Աշխարհում պատահականութիւններ չեն լինում, ոչ էլ փոխառութիւններ՝ էն էլ Հայաստանից շա՜տ հեռու գտնուող չինանրէն լեզուի հետ։
Ինչպէս տեսնում էք, չինարէնի "շուան" բառում առկայ են թէ՛ "շուն"-ը եւ թէ՛ "շան"-ը, երբ առաջինից ընկել է "ա" ձայնաւորը, իսկ երկրորդից՝ "ու"-ն։
Առակս ցուցանէ, որ "շուն" բառի արմատական ձեւը պահպանուել է հենց չինարէնում, իսկ մեր մօտ խմբագրուել է, այլապէս ամփոփուել է, քանի որ բոլոր ժողովուրդներն էլ հակուած են բառերն ու անունները հնարաւորինս կրճատելու, "հեշտացնելու", ասենք Մովսէսը Մօսո, "գնացին"-ը արեւմտահայերէնում լինում է "գացին", եւայլն։ Դրա համար էլ, հնագոյն մեր լեզուն շատ խտացուած բառեր ունի, եւ բարդ ու դժուար է վերականգնել նրանց արմատական իսկական ձեւերը՝ առանց իմանալու լեզուաբանական հնագոյն օրինաչափութիւնները։
Չինարէնի "շուան"-ը ցոյց է տալիս, որ բառն ունի երկու արմատներ, "շու" եւ "ան", որոնցից "ան"-ը պարզապէս "անել" բայն է, իսկ "շու"-ն չի կարելի միանշանակ համարել բուն արմատական ձեւը։ Քանզի հայերէնի օրինաչափութիւններից գիտենք, որ արմատական որեւէ ձայնաւոր երբ շեշտազրկւում է՝ փոխակերպւում է իրենից աւելի ցածր ձայնաւորի, ինչպէս "սէ՛ր" արմատ բառի շեշտուած "է"-ն փոխւում է "ի" ձայնաւորին՝ երբ "սէ՛ր"-ը բարդւում կամ ածանցւում է, ու բառի շեշտը փոխադրւում է յաջորդ վանկի ձայնաւորին, ասենք "սիրե՛լ" ձեւում շեշտը երկրորդ վանկի "ե"-ի վրայ է տեղափոխւում։
Հետեւաբար "շուան" ձեւում "ու" երկբարբառ ձայնաւորի սկզբնական ձեւը պէտք է վերականգնել, որպէսզի ունենանք իր բուն կառուցուածքը։
Մեր պրպտումներով գտել ենք, որ "ու" երկբարբառը առաջանում է վերադաս "իւ" երկբարբառից, ուստի "շուան"-ի կառուցուածքում տեղադրելով "շիւ+ան" արմատ բառերը, հասկանում ենք, որ "շուն"-ը շիւ անող է, շնացող կենդանի է, իսկ շնանալը երեւի գիտէք, թէ փողոցում, հրապարակում, հանրութեան առաջ բացայայտ ու անթագոյց սեռական գործունէութիւն ծաւալելն է։
Շիւը ի հարկէ ունի թէ՛ ֆալլոս (առնանդամ) իմաստը, եւ թէ ծառի բունի եզրից դուրս ելած ճիւղը, որը հատում են՝ որովհետեւ չի թողնում, որ ծառի արդէն հասուն ու պտղատու վերին ճիւղերն ու պտուղները սնուեն։
Որպէս ֆալլոս՝ "շիւ"-ը յայտնի է հնդկական "Շիւա" աստուածութեան կերպարանքով, նաեւ ուրարտական "Մհերի դուռ" կոչուող պատի արձանագրութեան մէջ հանդիսանում է երրորդ սանդղակի աստուածութիւնը՝ "Շիւինի" անուամբ։ Սա քրիստոնէութեան մէջ էլ անուղղակիօրէն առկայ է որպէս Երրորդութեան երրորդ անձնաւորութիւնը։
Անցնենք լեզուաբանական համեմատութիւններին։
"Շիւ+ան-շուան"-ը ֆրանսերէնում համարեայ թէ պահպանել է թէ արմատական հնչիւնաբանութիւնը եւ թէ պատկանելիութիւնը՝ "շիյէն" բառով, "շուն" իմաստով։
Գերմաներէնում "շուան"-ը նոյնպէս համարեայ թէ պահպանել է բառի հնչիւնաբանութիւնը՝ սակայն հասցէն փոխուել է, դարձել է "շվայն", "խոզ"։ Արդարեւ սա ցոյց է տալիս ոչ թէ կենդանու ֆիզիկական պատկերը, այլ նրա շնացող կենդանի լինելու յատկանիշը։
Անգլերէնում տառադարձութեան օրէնքներով դարձել է "սուան", "կարապ", այս անգամ ցոյց տալով, որ կարապ թռչունն էլ "շնանալու" սովորութիւն ունի։
Առակս ցուցանէ, որ այլեւայլ լեզուներում հայերէնի նոյն բառը կարող է խեղուել ու իմաստափոխուել, հետեւաբար պէտք չէ՛ սահմանափակուել միայն "նոյնահունչ" ու նոյնիմաստ բառերի համեմատութիւններով։
Նոյն օրինաչափութեան էլ ենթարկւում է "տուն" բառը, այսինքն սա էլ ունեցել է "տուան" սկզբնաձեւը, որն առաջացել է "տիւ+ան" արմատներից։ "Ան"-ը արդէն գիտենք, որ "անել" բայի ամփոփ ձեւն է, իսկ ի՞նչ է "տու-տիւ"-ը։
Հայրերէնում "տիւ"-ը ունի "ցերեկ", "լոյս" իմաստները, որն ածանցուելով դարձել է "տու", ինչպէս "տուընջեան" բառում։ Բայց ի՞նչ առնչութիւն ունի տունը տուեալ լոյսի հետ։
"Տիւ"-ի "տու" երկրորդական ձեւից է առաջացել անգելէնի "two"-"երկու" բառը, երբ "մէկ" թիւն ու բառը վերաբերւում է առաջին դէմքին, այլապէս նախ Աստծուն՝ ապա եւ տղամարդուն, իսկ "երկու"-ն վերջինիս զոյգն է, կինն է։
Սա արիական մտածողութիւն է, նոյնիսկ նախա-արիական, կարող եմ ասել նախասկզբնական։ Հետեւաբար "տու անել"-ն ու "տաւ անել"-ը (անգլ. town) "երկու անել" իմաստն ունեն։ Սրա խորքում դրուած է "իր տեսակից անել" բովանդակութիւնը, այսինքն "տուն"-ը այն տեղն է, ուր կինը ծնունդ է տալիս իր նմանակին, իսկ ծնունդ տալը "լոյս աշխարհ բերել" բովանդակութիւնն ունի, ուստի եւ բացայայտւում է լոյսի կապը ծննդաբերութեան վայրի հետ։
"Տաւար" բառը այսօր հասկացւում է "ցուլ"։ Մինչդեռ նախասկզբնական իմաստն է "տաւ արարել", այսինքն իր նմանակը արարել, մի տարբերութեամբ՝ իր զոյգ "տուար"-ից։ Առաջինը արական բնոյթի "երկուս"-ն է, արու զաւակն է, իսկ երկրորդը իգական բնոյթի "երկուս"-ն է։
Օրինակ Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթան որպէս ցուլի լեռնաշղթայ՝ ունի արական բնոյթ, իսկ "Տուարածատափ" դաշտավայրը ցոյց է տալիս, որ այնտեղ բուծանել են ցեղային "տուար"-կովեր (մի գուցէ եւ այլ կենդանիներ), որոնք բարձրարժէք տեսակի մայրացու կովեր են եղել իրենց ծնելիութեամբ ու կաթնատւութեամբ։
Ռուսերէնում կայ մի արհամարհական արտայայտութիւն։ Ասում են՝ "տուարի մէկը", որը պէտք է ուղղել իգական բնոյթի անձին, իսկ արական անձին կարելի է որակել "տաւարի մէկը"։
Նոյն արմատ բառը առանց սեռային տարբերակման՝ ունեցել է "տեւ" ձեւը, որը ածանցման հետեւանքով դարձել է "տիւ", ինչը աղաւաղուել ու դարձել է "տու"։ "Տիւ"-ն իր երկբարբառային երկրորդ հնչիւնով մնացել է ֆրանսերէնում, որպէս երկրորդ դէմքը ներկայացնող "tu" բառը, իսկ ռուսերէնում կորցրել է "ւ" տառը ու դարձել է "ti":
Կը ներէք, բարդ ստացուեց։