14.Լուվիացիներ եւ Առիւծ կենդանակերպ

7-րդ դասարանի դասագրքում կարդում ենք.

«Առկա գրավոր աղբյուրները վկայում են Փոքր Ասիայի բնակչության էթնիկական կազմի բազմատարրության մասին: Մասնավորապես մ.թ.ա. 3-րդ հազ. 2-րդ հազ. սկզբին թերակղզու հարավ-արեւելքում եւ արեւելքում բնակվում էին հնդեվրոպական խեթա-լուվիական ժողովուրդները եւ ոչ հնդեվրոպալեզու խուրրիները, կենտրոնական մասում՝ խաթերը, հյուսիսում՝ կասկերը»:⁷²72. «Հայաստանի հարակից երկրների պատմույուն» 7-րդ դասարանի դասագիրք։

Վերլուծում.-

«Լուվիա» հնդեւրոպական անուան արմատը «լեւ»-«ղեւ» է, որին հանդիպում ենք հայկական «Ղեւոնդ», «Լեւոն», վրաց. «Լեւան», անգլ. ու ֆր. «lion», ռուս. «Լեւ» եւ «Լյովա», եբրայական «Ղեւի» անուններում, ինչպէս եւ «level», «Levitation»-«լեւիտացիա» ու մի շարք այլ նոյնարմատ բառերում:

«Եւ» երկբարբառը հնչել է թ՛է «եվ», ու թ՛է ֆրանսերէնի «yeux»-ի պէս՝ ինչի հետեւանքով էլ առաջացել են «լեւ» արմատի տարբեր հնչիւնային երանգները:⁷³73. Ինչպէս ռուսերէնում “Լեւ» անունը կրող մարդուն կոչում են «Լյովա»։ Տես՝ Յօդուած «10»։

«Լեւոն-Lion»-ի իմաստաբանութիւնը կտրել անցել է աղաւաղման երկար մի ճանապարհ՝ մինչեւ որ ձեռք է բերել «առիւծ» իմաստը, այն էլ ո՛չ թէ հայերէնում՝ այլ նրա հարակից լեզուներում:

Մինչդեռ «Լեւոն-Lion» բառի արմատ «Լեւ»-ը համապատասխանում է հայ. «Ղեւ»-ին՝ որից «Ղեւոնդ»-ը, երբ Աստուածաշնչեան «Ղեւ», «Ղեւի» եւ «Ղեւտացի» անունը եւ տօհմանունը կրողները եղել են օրէնքի պաշտպան ու պահապան ուսուցիչներ, իսկ Սուրբ Գրքի «Ղեւտացւոց» գլուխը ուրիշ մի բան չի՝ եթէ ոչ այնտեղ իբր թէ «բացակայող» «Ա. գիրք Օրինաց»-ը:

Թէ ի՞նչ առնչութիւն ունի «լեւ»-ը «օրէնք»-ի եւ «առիւծ»-ի հետ՝ փորձենք բացայայտել:

«Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան»-ը գրում է.

1.«Անի Աղյուն - Ամրոց Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխ-ի Աղյուն (Առյուծ) գավ-ում»:

2.«Առյուծ - Գավառ Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխ-ում: Գտնվում էր Դերսիմում, նրա արլ. մասում եւ իր տարածքով համապատասխանում է նոր ժամանակների Տուժիկի շրջանին»:

3.«Առյուծ - Լեռ Մեծ Հայքում: Գտնվում է Բարձր Հայքում, Եկեղյաց գավ-ի հր սահմանագլխին, Դերսիմում, Բյուրակն-Մնձուրյան լհմկ-ում: Ոմանք նույնացնում են հետագայի Տուժիկ կոչված լ-ն հետ»:

4.«Առյուծ - Ֆիզիկաաշխարհագրական շրջան Հայկական լեռնաշխարհում, Դերսիմում»:⁷⁴74. “Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», նոյն։

Մեկնաբանութիւն.-

Այս վերջինը ճիշդ են կռահել բառարանը կազմողները: Քանզի «Առեւծ> Առիւծ>Առյուծ» կենդանակերպի երկրային առաջին պատկերը դրոշմուած է հենց Դերսիմն ընդգրկող Մնձուրեան լեռների ֆիզիկա-աշխարհագրական ուրուագծերով (ռելյեֆ): Դա բնութեան կերտած արու առիւծն է⁷⁵75. Տես՝ “Ատլաս», էջ 6, Գ/3 քառակուսու հիւսիս արեւելեան լեռնազանգուածը, որի արեւմտեան ծայրում գրուել է «Առյուծ»։ , որի հայեացքն ուղուած է հանդիպակաց զոյգին՝ Եգիպտական ձեռակերտ էգ առիւծ-«սֆինքս»-ին: Տես՝ Պատկեր «6»:

Պատկեր «6» Առիւծ լեռն ու լեռնազանգուածը

Բնածին Առիւծի բնակիչներն են եղել Աստուածային օրէնքները կրող մարդիկ: Նրանց շառաւիղներն են միջագետքեան (նաեւ Ուրարտական) այն արքաները՝ որոնք պատկերուել են առիւծի վրայ կանգնած: Նրանց յետնորդներն են արքայական այն հնագոյն հարստութիւնները՝ որոնց դրօշակների զինանշանը եղել է առիւծը, յատկապէս թեւաւորը:

Մնձուրեան լեռների բնիկների գլխաւոր սրբատեղին եղել է ներկայ անուանումով «Մունզուր պապայ» լեռան վրայ, եւ մեր կարծիքով այն պէտք է համապատասխանի Հայոց պատմական «Անի Աղիւն»-ին:

Ի՞նչ հիմքեր ունենք ասելու՝ թէ նրանք ի սկզբանէ եղել են «Աստուածային օրէնքները» կրողները:

Հայ մարդուն ներկայիս ոչինչ չի յուշում «Աղիւն»-ը՝ թէեւ նոյնարմատ անձնանուններ ունենք մինչեւ այսօր (Աղուն, Աղունիկ, Աղան, Աղաւնի): Հետեւաբար ստիպուած ենք անդրադառնալու բառակազմական որոշ խնդիրների:

Եթէ իգական բնոյթի «Աղուն» անուան արական զոյգը «Աղաւն»-«Աղօն»-ն է՝ ապա երկուսը միասնաբար արտայայտուել են «Աղեւն» (ապա Աղիւն) ձեւով:

Հնագոյն հայերէնում եզակիից ու յոգնակիից բացի՝ ունեցել ենք «զոյգ» ցոյց տուող երկակի բառաձեւի պարագան,⁷⁶76. Արաբերէնում այսօր էլ գործում է - ﻰﱠﻨﺜﻣ. - (մուսէննէ ) քերականական անուան տակ։ որ դրսեւորուել է «եւ» երկբարբառով, եւ որի մնացորդն է «եւ» միաւորող շաղկապը:⁷⁷77. “Եւ»-ն ունի հիմնական նախադասութիւնն ու նրան աղերսուող երկրորդական բայց կատարեալ մի ուրիշ նախադասութիւն իրար միացնելու յատկանիշը։

Արդի եւրոպական լեզուներում «եւ»-ն իր երկրորդ՝ ֆր. «yeux» հնչիւնով ու նախնական «զոյգ» իմաստով պահպանուել է «Union=կցում, միացում, միութիւն» բառում, որը բաղկանում է «Un=մէկ», «ion (եւն) = զոյգն» արմատներից՝ «մէկն ու իր զոյգը» կամ «մի զոյգ» բովանդակութեամբ:

Անգլ. «Even» բառի (հայերէնում պիտի լինէր «եւն») իմաստներից մէկը «զոյգ»-ն է՝ «կենտ»-ի հականիշը:

Վերջապէս «Եւայ» բառը կառուցուած է «եւ=զոյգ» ու «այ=տղամարդ» մասնիկներից՝ ու նշանակում է «տղամարդու զոյգը»:⁷⁸78. “Այ»>անգլ․ I=ես, առաջին դէմք, տղամարդ։ «Այ»-ը հայերէնի բարբառներում վերածւում է «Է»-ի՝ ինչպէս «այծ>էծ», երբ «այ»-ին փոխարինելու եկած «Է»-ն արական բնոյթի էութիւն է, ինչպէս «այ»-ը։

Այսքանը՝ «աւ», «ու», «եւ» երկբարբառային արմատների փոխադարձ յարաբերութեան մասին:

Վերադառնանք մեր արծարծած նիւթին:

«Աղեւն»-ը «աղեւ-ան»-ի ամփոփն է, «Աղուն»-ը՝ «Աղու-ան»-ի, «Աղան/Աղօն»-ը՝ «Աղաւ-ան»-ի:

«Աղաւ» բառը բաղկացած է «աղ» եւ «աւ» արմատներից՝ որտեղ «աղ»-ն իր բազմազան իմաստների կողքին, տառացիօրէն նշանակում է նաեւ՝

1.«Աստուծոյ երկրային (մարմնականացած) լոյսը»,

2.«արեւի երկրային լոյսը»:

Հոգեւոր գրականութիւնից մեզ հասած գրաբարեան «Աղ երկնաւոր» արտայայտութեան «աղ»-ը բովանդակում է Բարձրեալի կողմից մեզ տրուող նիւթեղէն օրինական սնունդը, եւ նիւթականացուած Աստուածային լոյսը՝ գրականութիւնը:

Իսկ «աղաւ»-ի «աւ»-ը թէեւ ձեռք է բերել հոլովական մասնիկի իմաստ՝ բայց նախնականօրէն եւ տառացիօրէն նշանակել է «Աստուածային հոգեւոր լոյս»:

Այսպիսով իմացանք, որ «Աղաւ»-ը կառուցուած է իրար լրացնող ու բացայայտող«աղ» եւ «աւ» երկու հեգ-արմատներից՝ որոնցից երկրորդը ճշդում է առաջինով արտայայտուած սնունդ-լոյսի որակը:⁷⁹79. Սուրբ Մ․ Մաշտոցի տուած բառկազմական դրոյթներից է։ «Յաճախապատում», Մ․ Մեսրոպ Մաշտոց, Հալէպ, 2005, թարգմ,․ հեղինակի, 7-րդ ճառ։ Ուստի «աղաւ»-ը «ի վերուստ սահմանուած նիւթեղէն ու հոգեւոր սնունդ» է:

Սակայն բառի հեգերի (երկտառանի արմատների) դրափոխութեամբն ստացուող «Աւաղ»-ը ցոյց է տալիս՝ որ «աւ»-ը, կամ «Աստուածային հոգեւոր լոյսը» վերածուել է «Աստուածային նիւթեղէն լոյսի»՝ հետեւաբար որակական անկման պարագայ է ձեւակերպուել:

Նոյնպէս «Աղաւաղել» բայի երկրորդ «աղել» հատուածում բացակայում է առաջինի ընդգրկած «աւ»-«Աստուածային հոգեւոր լոյսը»՝ ինչի պատճառով էլ բառը ձեռք է բերել բովանդակութեան բացասական զարգացում, այսինքն՝ «ի վերուստ սահմանուած նիւթեղէն ու հոգեւոր լոյսը (օրինակարգը) վերածուել է երկրային լոյսի, նիւթականի եւ գռեհիկի» (մատերիալիստականի):

Առաւել ըմբռնելի դարձնելու համար «Աղաւ»-ի էութիւնը՝ դիմենք համեմատական լեզուաբանութեան:

«Աղաւ»-ը տառադարձենք անգլերէնի:

Ըստ տառադարձութեան հնագոյն օրէնքի՝ սկզբնատառ «Ա»-ն հակում ունի աներեւութանալու, որովհետեւ ներկայացնում է Աստծուն: Մնաց «ղաւ»-ը, որտեղ «ղ = անգլ. Լ», «ա = a», «ւ = w», միասնաբար՝ «law», որը նշանակում է «օրէնք», երբ «Աղաւ»-ը Աստուածային օրէնքն է՝ իսկ առանց «Ա»-ի «ղաւ»-«law»-ն մարդկայինը:

Հայ. «Աղաւնի»-ն «Աղաւ անի» է, այսինքն «Աստուածային զոյգ օրէնքներով սնուողն ու գործողն» է՝ երբ միայն ա՛յդ օրէնքները կարող են համերաշխութիւն ու ներդաշնակութիւն բերել մարդկանց եւ աշխարհին, ուստի եւ ասում ենք «խաղաղութեան աղաւնի»:

«Աղանդ»-ը «Աղ»-ի «վերջ»-ն է («անդ»=անգ. end=վերջ), «Աստուածային սննդի աւարտ»-ն է, ուստի «աղանդաւոր» են կոչուել Աստուածատուր օրինական սննդակարգից հեռացողները: Վերջապէս «Աղանդ»-ի մէջ բացակայում է հոգեւորը («ւ»-ը):⁸⁰80. Տես՝ Յօդուած “14», «Աղանդ» բառը, էջ 331։

Վերեւում նշեցինք, որ «Աղեւ»-ում միաւորուած են թէ՛ երկնային եւ թէ՛ երկրային որակները: Ուստի «Աղեւ»-«Աղիւ»-ը ընդգրկում է ե՛ւ հոգեւոր եւ նիւթեղէն Աստուածատուր սնունդների բաղադրիչները: Հետեւաբար «Աղիւն»-«Աղիւ-ան»-ը («Աղիւ անողը) Աստուածային հոգեւոր ու կենցաղային զոյգ օրէնքներով ապրողն է՝ իսկ պատմական «Անի Աղիւն»-ը մարմնաւորել է այդ օրէնքները կրողների, կիրառողների եւ պաշտպանողների կենտրոնը:

Յաւելեալ ասենք, որ մինչեւ իսկ մեր օրերում Անի Աղիւնի շրջանը մնում է բոյսերի ու բանջարեղէնների «վայրի» (պիտի ասէինք անարատ, անխառն) տեսակների մի գուցէ աշխարհի միակ շտեմարանը՝ որտեղից տարածուել ու ապա առաջացել են մշակուած տեսականիները:⁸¹81. Գէորգ Հալաջեան, «Հայ Ազգագրություն եւ Բանահյուսություն», 5-րդ հատոր, ԳԱ հրտ․ Երեւան 1973, էջ 118։

Ժամանակների հոլովոյթում երկրածին կիսավայրենի ժողովուրդները՝ Առիւծի տարածքից իջաց Աստուածային օրէնքները կրող ու տարածող «Աղիւնցի»-ուսուցիչներին այլ ուսուցիչներից զանազանել են նրանց դրօշի «թեւաւոր Առիւծ» խորհրդանիշով, ու նրանց «օրինադիր-օրինապահ» բնութագիրը նոյնացրել են առիւծի հետ՝ ու ապա «Աղեւ», «Ղեւ», «Ղեւի», «Լեւ», «Լյովա», «Ղեւան»-«Լեւան», «Ղեւոն»-«Lion»-«Լեւոն» ու «Լուվիա» ասելով՝ հասկացել են «Առիւծ» եւ «առիւծեցիների բնակավայր»:

Մինդեռ այդ ընթացքում քաղաքակրթուող ժողովուրդները իրենց բառապաշարն են «հարստացրել» «լեւ»-ը «առիւծ» ըմբռնելով՝ հայերէնը կարիք չի զգացել «առիւծ» անուան փոխարէն «նորը» (լեւ-ը) որդեգրելու:

Վերոբերեալ աստղագիտական-տօմարագիտական, աշխարհագրական ու տեղագրական ժառանգութեան պահպանուելը հայկական իրականութեան մէջ, նաեւ լեզուաբանական փաստարկները՝ անկասկած ապացուցում են «Լուվիացիների» հայկական ծագումնաբանութիւնը (յիշենք Առիւծ կամ Առիւծաձեւ Մեծ Մհերին):

Դեռ աւելին:

Մեր կարծիքով «Լուվիացիները» Տաւրոսեան Անգեղ-հրեշտակների մի ճիւղն են, քանզի նրանց նման ուսուցիչներ են եղել՝ յատկապէս օրէնքների, եւ կարողացել են ֆիզիկապէս ճախրել (to jack) ու սաւառնել: Վերջին յատկանիշի հետեւանքով էլ իրենց անունից առաջացել է միջազգային «Levitation» բառը:

Յետագայ ժամանակների ընթացքում այդ օրինադիր-օրինապահների ինքնանուանումը ռուսերէնում վեր է ածուել «լեւի=ձախ»-ի, անգլերէնում «left= ձախ»-ի՝ ու ձեռք է բերել նաեւ կողմնակի բացասական մի իմաստ, որպէս «օրինազանց», «ձախակողմեան», «նիւթապաշտ-մատերիալիստ» եւայլն:⁸²82. Թէ ի՞նչ պատճառով «Առիւծ-Աղիւն»-ը ձեռք է բերել «ձախ» իմաստը։ Կարծում ենք, դա առաջացել է բնական Առիւծի աշխարհագրական դիրքից։ Եթէ Հայկական լեռնաշխարհի քարտէսին նայենք, ապա Առիւծը կ՛ընկնի նրա արեւմտեան կողմում, այապէս մեր ձախ կողմում, որից էլ առաջացել է Աղիւնի «լեւի- left-ձախ» բնորոշումը։

Իսկապէս որ աշխարհը շուռ է եկել:

Ինչ վերաբերւում է Մնձուրեան լեռների ներկայիս բնակչութեան լեզուին՝ որ հնչում է «Քրմանչքի», դրա բուն հիմքը եղել է «Քրմանց», որ նշանակում է թէ նրանց օգտագործած այդ լեզուն քրմերի գաղտնագիտական լեզուն է եղել, ի տարբերութիւն հայերէնի, սակայն հիմնուած է եղել հենց հայերէնի հիմքով:⁸³83. Քրմանչքի լեզուն պահպանում է եռաստիճան բաղաձայնների համակլարգը՝ ինչպէս ներկայիս աւերելահայերէն, մինչդեռ քրմանջի-քրդերէնը, թրքերէնն ու շրջակայ տարածքի այլ լեզուներն ունեն միայն երկաստիճան բաղաձայնների համակարգ։

Մենք փորձեցինք ցոյց տալ պատմական «հնդեվրոպական լուվիական» (այսօր ՝ «Ա-լեւի») ժողովրդի իսկութիւնն ու նրա սկզբնական բնակութեան վայրը:

Նոյն հիմունքերով կարող ենք մի քայլով հասնել «Աղուանք»՝ ու իմանալ այդ տարածքի առաջին բնակիչների ինքնութիւնը, յատկապէս որ «մ.թ.ա. 3-րդ հազ. 2-րդ հազ. սկզբին թերակղզու (Փոքր Ասիայի – Մ.Ն.) հարավ-արեւելքում եւ արեւելքում» գրանցուել են Լուվիացիներ:⁸⁴84. Յաւելեալ տես՝ Գլուխ “Գ»-ի 14-րդ ենթայօդուածը, էջ 146։

Հետեւութիւն.-

1.Եգիպտական հնագոյն պատկերագրերում յայտնուող «առիւծ» նշանը Շամպոլիոնը իրաւացիօրէն տառադարձել է լատինատառ «L»-ի՝ ինչը համապատասխանում է Հայոց «Ղ» տառին, եւ ըստ այնմ պէտք է համեմատել եգիպտական հնագրութիւնները հայերէնի հետ:

2.Հին միջագետքեան քանդակներում թեւաւոր առիւծի վրայ կանգնած արքաները⁸⁵85. “Առիւծի գլխով եւ մարդու մարմնով թեւաւոր աստուածութիւնը մի քանի մոգական պապիրուսներում կոչուել է Այոն, որպէս «Աստուածների աստուած» եւ «Անսահման»։ (Վ․ Դեր- Վարդէն, նոյն, էջ 176)։ «Աստուածային օրէնքով» գահակալ դարձած իշխանաւորներ են եղել, ինչպէս եւ այդ օրէնքների պաշտպաններն են համարուել: Անկասկած նրանց ծագումը եղել է հենց Հայոց Եկեղեաց գաւառից՝ Օրինաց Երկրից:

Կարծիք.-

Նոյն ծագումը կարող են ունենալ «Լիւան»-Լիբանան, «Լիւիա»-Լիբիա» երկրների անունները, Ֆրանսական «Լիյօն» քաղաքի անունը, եւայլն:

Սխալած չենք լինի ասելով՝ որ նախքան ջրհեղեղը Եգիպտոսում էգ Առիւծ-Սֆինքսը կառուցողները եղել են Աղիւնցիները («Առիւծը ձեւող» Առիւծաձեւ Մհերը)՝ երկնային «Առիւծ»-ը պատկերող իրենց հայրենիքի պատուին, նաեւ աստղագիտական ու տօմարագիտական նկատառումներով:

Սխալած չենք լինի նաեւ եթէ համարենք, թէ Ափրիկէի հիւսիսային առափնեայ երկրները բնակեցրել են Աղիւնցիները՝ ինչի պատճառով էլ նախաջրհեղեղեան ժամանակներից այդ տարածքները կոչուել են «Լիբիա»-«Լիւիա»:

Հռովմէացի տրիբուն, զօրահրամանատար եւ պատմագիր Գայուս Սալլուստիուս Կրիպուսը տեղեկացնում է հիւսիսային Ափրիկէի բնակչութեան մասին, ու նշում է թէ «Այնտեղ բացի բնիկներից՝ ապրել են մեդացիներ, պարսիկներ եւ հայեր՝ որոնց միացել են լիւիացիներ…»:⁸⁶86. Առաքել Առաքելեան, “Հռոմեական գրականության պատմություն», Երեւան 1975, Լոյս հրատրչ. ․. II-. րդ հրտ․, էջ 230։ Տես նաեւ՝ Գլուխ «Բ», «35 ենթայօդուածը։

Յաւելուած.-

Հայասական, Ուրարտական եւ այլ սեպագիր արձանագրութիւններում յաճախ տիրակալների անուան նախորդող LUGAL բառը (ինչպէս Lugal Girra, Lugalanna) մասնագէտները թարգմանել են «արքայ»:

Այս առնչութեամբ Արմէն Դաւթեանը գրում է.

«Ներգալի պատկերը կնիքի վրա ցույց է տալիս նրա զենքը, որ խաչաձեւ թուր է կամ գուրզ, խաչի հորիզոնական թեւերին առյուծի գլուխներ են… Այս զույգ առյուծներին մենք տեսնում ենք Երիզայում պեղված պատկերում, որտեղ մայր դիցուհին կրծքով կերակրում է երկվորյակ առյուծների»:⁸⁷87. Արմէն Դաւթեանի յօդուածը՝ «Աստղապաշտության Դրսեւորումներ Հայասական Դիցարանում»։

Ինչպէս ակնյայտ է՝ «LUGAL»-ը անմիջականօրէն կապ ունի առիւծի հետ: Մեր կարծիքով այն պէտք է ընթերցել «լիւ-կալ» կամ «լեւ-կալ»՝ որի «լիւ» / «լեւ» բաղադրիչը նոյն ինքն «ղեւ»-«աղեւ»-ն է (Աստուածային զոյգ օրէնքները), իսկ «կալ»-ը՝ այդ օրէնքները կալողն է (վերցնողը), ու նրանց պաշտպան-պահապան արքան է, եւ կամ մայր դիցուհին՝ Աննա-Անահիտը (Lugalanna >Lev-cal-Anna-ն) Երիզայում: