18.Իշպի-Ուռա, Իշբուինի, Վասուկի, Վասուկանի, Տուշպա/Տոսպ, Չին. աստուած

Ֆուսի

Վերոբերեալ անձնանունների եւ քաղաքանունների ծագումնաբանութիւնը, իսկութիւնն ու փոխկապակցութիւնը դժուար պիտի լինէր պարզել՝ եթէ չբացայայտէինք «Վիշապ»-«Կետ»-ի էութիւնն ու նրա համապատասխան աշխարհագրական դիրքը Հայկական լեռաշխարհում:¹³⁰130. Տես վերեւում՝ մեր Ա․ Գրքի 7-րդ գլխում, էջ 22։

Վաստակաշատ հայագէտ Մարտիրոս Գաւուքճեանը գրում է.

«Սումերերէն ishib նշանակում է (=աքքդ. Shiptu, անգլ. Incantation, գերմ. Beschworung) «թովչութիւն, կախարդութիւն, (=աքքադ. tertu, անգլ. oracle) «պատգամ, պատգամախօսութիւն, (=աքքադ. Ashibu. Ishibb, անգլ. priest of incantation, գերմ. Beschworer) «թովչութեան մոգ, դիւթութեամբ գուշակութիւններ անող պատգամախօս քուրմ»: Հմմտ. անգլ. bishop «եպիսկոպոս (քուրմ)»:¹³¹131. Տես՝ Մարտիրոս Գավուքճյան, «Ուսումնասիրություններ Հայոց հնագույն պատմության», Երեւան, Հեղինակային հրատարակություն, 2010, էջ 125-126։

Ինչպէս նկատելի է, Մ. Գաւուքճեանը հասել է «վիշապ»-«bishop»-ի համեմատելիութեանն ու բովանդակութեան՝ բայց վերջին քայլը չի կարողացել գուշակել:

Այդքանի համար էլ խոնարհւում ենք նրա յիշատակի առաջ:

Նա մի մէջբերում է արել է P.A.Deimel-ից ու S. Langdon-ից, որից էլ հետեւեցնում է.

«՛՛Ishbu՛՛ կամ ՛՛ishbi՛՛ յորջորջումը մեր Իշբուինիից շատ առաջ գործածուել է սումերների կողմից. սումերական Ur քաղաքի քրմապետ արքաներից մէկը կոչւում էր Ishbi-Sin (Kramer, էջ 71): Սա ժամանակակից էր Isin քաղաքի քրմապետ արքային, որը կոչւում էր Ishbi-Urra (S. Langdon, p. 16)` Ishbi-Irra մօտ 2100 մ.թ.ա. (S. Lloyd, “Twin Rivers”, p. 15)»:¹³²132. Տես՝ նոյն, էջ 126, առաջին ծանօթագրութիւնը։

Այս տուեալներից եւ մեր կատարած լեզուաբանական հետազօտութիւններից կարող ենք հետեւեցնել՝ որ «Իշպի»-ն «Վիշապ»-ի բարբառային մի տարբերակն է, կամ էլ ճիշտ ընթերցուած չէ, երբ գտել էինք թէ «վիշապ»-ը վերածուել է «Օշապ»-«Ուսէփ»-ի, «Յովսէփ»-ի, նաեւ տեղ է գտել «Piscas»-ի առաջին արմատի մէջ, յատկապէս որ «Իշպի»-ն «քուրմ» իմաստն է ձեռք բերել դեռեւս սումերների ժամանակ: Քանզի երկրագնդի վրայ հրեշտակազուն առաջին քուրմերը՝ ինչպէս Օհան-Օաննէսը, իրենց գլխից ի վար կրել են կետ-ձկան կերպարանքով տարազ:

Հետեւութիւն.-

1.Ուրարտական Իշբուինի արքայանունը ցոյց է տալիս, որ արքան ծագումով եղել է երկրի վրայ Կետ համաստեղութիւնը արտացոլող Ծաղկանց լեռների եւ Վան քաղաքի տարածքից:

2.Վասուկիի եւ Վասուկանի քաղաքանուան «սուկի» արմատը մի գուցէ բխած լինի հայերէն «ձուկ» բառից, ու «Վասուկի»-ն էլ ամփոփուած ձեւը լինի «վիշասուկի»-«վիշաձուկի»-ի, որը ներկայ հայերէնով ուղղակիօրէն «կետ-ձուկ» արտայայտութեան համարժէքը կը լինի:

3.Ուրարտական ժամանակաշրջանում Վան քաղաքի «Տոսպ»-«Տուշպա» անուանակոչումն առաջացած կարող է լինել «Տի-ուշպա» մասերից, երբ հայերէնի «տի»-ին մեծ իմաստն ունի, իսկ «ուշպա»-«ուշապ»-ը նոյնինքն «Վիշապ-Կետ»-ն է, ուստի կարող ենք ասել, որ «Տոսպ»-«Տուշպա»-ն ունի «Մեծ վիշապ», «Վերին Մեծ Կետ» բովանդակութիւնը՝ եւ ներկայացնում է «Մեծ Կետի վերին մասը» կամ «գլխամաս»-ը, հակադրուելով նրա ստորին-պոչային մասին, որ սատանայապաշտ Աժդահակեան Վիշապազունների տարածքն է եղել:

4.Չինական առասպելաբանութեան մէջ հանդիպում ենք «Ֆուսի» աստուածութեան¹³³133. Տես՝ Юрий Саргсян , Стан Богов , Ереван 2013, էջ 56։ , որի նկարագրութիւնն ու գործունէութիւնը համապատասխանում է Օհաննէսին: «Ֆուսի» անունն իր հնչիւնաբանութեամբ ո՛չ մի բան է ասում հայ մարդուն: Սակայն այն կարդալով հակառակ կողմից «Իսուֆ»՝ կը նոյնանայ «Իուսուֆ»-«Յովսէփ»-ի հետ, որին վերեւում տեսանք՝ թէ «վիշապ» է նշանակում…