9.Տիր աստուածութիւնը՝ ըստ յունական, եգիպտական եւ հնդկական առասպելաբանութեան

«Դեմետրոս աստուածուհին մարդկանց սովորեցրեց հացաբեր արտեր մշակել: Նա Էլեւսինի արքայի պատանի որդուն՝ Տրիպտոլեմոսին ցորենի սերմ տուեց, իսկ վերջինս գութանով 3 անգամ վարեց մերձակայ դաշտը՝ ու սերմերը ցանեց հողում: Նա առատ բերք ստացաւ: Ապա աստուածուհու թելադրանքով՝ նա նստեց թեւաւոր օձերով (վիշապներով) լծուած երկանիւը, ու շրջեց երկրներ՝ եւ ամէն տեղ մարդկանց երկրագործութիւն սովորեցրեց»:⁵⁴54. “Հին Հունաստանի լեգենդներն ու առասպելները։, Ն․ Կուն, Երեւան, 1979, թարգմ․Է. Հախվերդյան, էջ 72։

Մեկնաբանութիւն.-

Դեմետրոս աստուածուհին Հայոց Ծովինարն է, որի երկրորդ Պաղտասար⁵⁵55. Պաղտասարին հանդիպում ենք Գիլգամէշում՝ «Բելեթցեր» տառադարձութեամբ, որն եղել է «Սանդարամետի գրող»-ը՝ գրագիրը։ Տես՝ Հովիկ Ներսիսյան, «Աստվածների Բնակավայր ու Կաճառ», Գլենդել, 2010, էջ 83։ որդին կոչուել է «Ատրամելէք», որ բաղադրուած է «Ատիր» կամ «Ատուր» եւ «մելէք» բաղադրիչներից, ուր «Ատիր»-«Ատուր»-ը «տիեզերական հոլովոյթ» է նշանակում՝ այսինքն տիեզերական մարմինների պտոյտներն ու տեղաշարժերը, իսկ «մելէք»-ը հրեշտակ է: Հետեւաբար Ատրամելէք-Բաղդասարը եղել է տիեզերական լուսատուների շարժումներին հետեւող, ուսումնասիրող ու գրարող աստղագէտն ու տօմարագէտը: Իսկ «Տրիպտոլեմոս» անուան առաջին վանկում պահպանուած է «Տրէ»-ն՝ որի հիմքը «Տիր» կամ «Տուր»է, իսկ մնացեալ «պտոլեմոս»-ը եգիպտական «Պտղոմէոս» անունն է («Պտահ»-«Պտաղ»-ից), որն ըստ մեզ՝ նշանակում է «սերմնացան», եւ յատկանշում է Տիր աստուածութեան գործունէութեան գլխաւոր տիրոյթը:

Ինչ վերաբերւում է «Էլեւսին» քաղաքի տեղադրութեան՝ այն մի գուցէ Մնձուրեան տարածքի «Աղեւն»-«Անի-Աղիւն»-ը լինի, որին կցուել է յունականացուած «սին»-ը՝ հայերէնի «ծին»-ը, եւ քաղաքանունն իր ամբողջութեան մէջ կարող է նշանակել «հացահատիկ ծնող»:

«Էլեւսին» անուան բառահիմքին հանդիպում ենք մի գիւղի անուան մէջ՝ Տրապիզոնի նահանգի Աղճապատի գաւառակում, աւանդուած «Ելեւի» ձեւով, նաեւ Կիլիկիայի հարաւային շրջանում՝ Կոռիկոս քաղաքի մօտ, «Ելեւսա»⁵⁶56. «Հայաստանի եւ հարակից շրջանների տեղանունների բառարան», Երեւան, Եր․ համալս․ հրտ․, 1986։ կոչուող բնակավայրի անուան մէջ: Սրանք ցոյց են տալիս յետագայ ժամանակներում Անի-Աղիւնցիների հիմնած նոր բնակավայրերը:

Սակայն մեր մատենագրութեան մէջ «Տիր»-ը ներկայանում է որպէս «գրչութեան» ու «դպրութեան» աստուած:

Սա կարելի է բացատրել այն հանգամանքով՝ որ հողի մշակումը, ցանքն ու բերքահաւաքը անմիջականօրէն առնչւում են տօմարին՝ երբ այդ բոլոր գործերն էլ կախում ունեն տարուայ եղանակների շրջապտոյտից: Ուստի եւ մշակը պարտաւոր էր ճշգրտօրէն ծանօթ լինել տօմարին՝ ու արձանագրել ժամանակի հոլովոյթը (ցիկլերը), եւ հետամուտ լինէր՝ որպէսզի աշխատանքը կատարուէր պատշաճ պահին, եւ ստացուէր ակնկալուած արդիւնքը:

Հետեւաբար կարելի է ասել՝ որ Տիրը յատկապէս տօմարի, նաեւ վարուցանքի աստուածութիւնն է եղել միաժամանակ:

Յունական առասպելներում «Տրիպտոլեմոս»-ը ներկայանում է նաեւ «Տրիտոն»⁵⁷57. Մենք պիտի ասէինք՝ «Տիրի տուն»։ անուամբ, որպէս «ծովային խորութիւնների տիրակալ»:

Այստեղ «ծովային խորութիւնների տիրակալ»-ը կարելի է հասկանալ նաեւ «երկնային ովկիանոսի խորութիւնների տիրակալ»՝ այլապէս աստղաբաշխութեան տիրակալ:

«Տիր» բառարմատի «ցիկլ»-«հոլովոյթ» կամ «պտոյտ» իմաստը պահպանուել է վրացերէնի «տրիալեփս= կը պտտուի» բայում, անգլերէնի «tyre»-«անիւ, ակ» բառում, «turn=պտտուել, պտտել» բայում եւ «Tour=շրջապտոյտ» բառում, եւայլն:

«Տիր» աստծուն հանդիպում ենք Փիւնիկէի «Tyr» կամ «Տիւրոս» կոչուած (այսօր` «Սուր» - «ﺭﻮﺻ»), ծովափնեայ քաղաքանուան մէջ, Փիւնիկէի առաջին մայրաքաղաք «Սիդոն»-«Սայդա»-ից մի քիչ հարաւ: Հաւանաբար այդ քաղաքը Տիր աստծուն նուիրուած լինի, եւ սա պատահականութիւն չէ:⁵⁸58. Տես՝ «Բ» Գլխի 33-րդ ենթայօդուածը, էջ 111։

Հնդկական-Բուդդայական առասպելներում Տիրը հանդէս է գալիս «Կարապների արքայ Դրիտարաշտու» անուան տակ՝ ուր «Դրիտարաշտու»-ն բաղադրուած է «Տիր»+«տարայ»+«աստծու» մասերից, ու ցոյց է տալիս Տիրի «տօմարի (տարիների) աստուած» լինելը:⁵⁹59. Տես՝ Andrew Collins, նոյն, էջձ 266։ , ⁶⁰60. Տես՝ նաեւ «Գ» գլխում «Ցրան Վերգոյ», էջ 161։ :

Եգիպտական դիւցաբանութեան մէջ եւ տօմարում Տիր-ը ներկայացուել է «Աթիր» կամ «Ատիր»⁶¹61. “Ատիր»-ի «Ա»-ն շեշտում է, թէ խօսքը «տիեզերական» պտոյտ-հոլովոյթների մասին է, եւ ո՛չ թէ երկրային։ Իսկ առանց «Ա»-ի «Տիր»-ը երկրային հոլովոյթներին է վերաբերւում։ ամսանուամբ՝ ինչպէս Պաղտասարի «Ատր»-«Ատրա-մելէք» պատուանուան մէջ, երբ «Աթիր» ամսուան ընթացքում էլ կատարուել են աշնանային «Ատիրի վարուցանք»-երը՝ որոնք հայկական նոյն «Տրի ցանքս»-երն են:

Բ. Վան-դեր-Վարդենն իր «Ասղագիտութեան Ծագումը» գրքում խօսում է Եգիպտոսում Եւդոկսի կատարած ուսումնասիրութիւնների մասին,⁶²62. Նշուած գիրքում, էջ 44-45։ որոնց որպէս արդիւնք՝ վերջինս գրել է իր «Օկտաէտերիդու» գործը, որը վերաբերւում է կենդանակերպի «8-ամեայ շրջագայութեան», եւ նրա կազմած 8 տարուայ օրացոյցին:

Այս «Օկտաէտերիդու» բառի «Օկտ»-ը «ութ» բառն է, իսկ «Աէտերիդու»-ի «Աէտեր» հիմքը «Աթիր» կամ «Ատիր»-«Տիր»-ն է՝ որպէս շրջապտոյտ-ցիկլ, որով ուղղակիօրէն հաստատւում է մեր վարկածի ճշմարտացիութիւնը: