2.Տօրք Անգեղ եւ Վահագն

Այդ հերշտակը Խորենացու յիշատակած Տաւրոսի Անգեղն է, Տաւրք-Տօրք Անգեղը: Նրա ժառանգներն են եղել Հայոց Անգեղ տան նախարարները (համեմատել անգլ. angel=հրեշտակ):

Վերլուծում.-

«Տաւրք-Տօրք Անգեղ»-ը որպէս «Անգեղ տան Ցուլ»՝ բռնազբօսիկ թարգմանութիւն է մեր կողմից, Խորենացու նկարագրած «անձը» գտնելու համար: Եթէ ընդունենք որ «Տօրք»-ի վերջում դրուած «ք»-ն յոգնակերտ մասնիկ է, ապա կը ստացուի որ «Տօրք Անգեղ» անձը կոչուել է ո՛չ թէ Տօրք՝ այլ Անգեղ (հրեշտակ), Տաւրոսներից-Ցուլերից (այլապէս անհեթեթ է «հրեշտակ ցուլեր»-ը): Բայց եւ «Անգեղ»-«հրեշտակ»-ն էլ իրականութեան մէջ ծագումնաբանական մի ածական է՝ եւ ո՛չ թէ անուն, թէեւ վերածուել է նաեւ անուան՝ ինչպէս «Անժէլ», «Անժելա», «Անգելինա», եւայլն:

Խորենացին մէջբերելով Վահագնին նուիրուած երգը՝ երբէք չի՛ ասել թէ խօսքը Վահագնի «ծննդեան» մասին է: Վերջին միտքը ընդամենը չարդարացուած մի ենթադրութիւն է, որ դժբախտաբար լայն շրջանառութեան մէջ է դրուել մեր օրերում, երբ երգում Վահագնը ներկայացուած է որպէս պատանի՝ եւ ո՛չ թէ նորածին:

Այս առաջին Վահագնը երկրի վրայ արարի՛չ Վահագնն է՝ եւ ո՛չ թէ «Վիշապաքաղ»-ը:

Ըստ Խորենացու՝ վերջինս Տիգրան Երուանդեանի երրորդ որդին է եղել, որ մեծ քաջագործութիւններ է արել Մարաստանի Աժդահակ-վիշապի դէմ մղուած պատերազմում, ուր «Ընդ վիշապաց ասէին յերգին՝ կռուել նմա եւ յաղթել…», այսինքն նա կռուել է վիշապների դէմ ու յաղթել:

Այդ պատերազմում Տիգրան Երուանդեանի կողքին է եղել Աքեմենեան առաջին արքայ Կիւրոսը, որի Կամբիզ կամ Կամբիւսիոս որդին էլ իր մասնակցութիւնն է բերել նոյն պատերազմին: Յետագայում երբ Կամբիւսիոսը դարձել է Արքայից-Արքայ ու գրաւել է Եգիպտոսը՝ այնտեղ ի լուր բոլորին յայտարարել է.

«Ես սպաննեցի Ցուլ-Ապիսին՝ հետեւաբար պէտք չէ պաշտել կամ հնազանդել նրան»¹⁶16. Տես՝ Բ. Վան-Դեր-Վարդեն, «Աստղագիտութեան Ծնունդը», ռուսերէն, 2-րդ հատոր, էջ 50: :

Որովհետեւ մինչ այդ Եգիպտոսը ենթակայ է եղել Բաբելոնի Քաղդէացի տիրակալներին:

Ահա եւ այդ «Ցուլ-Ապիս» անուանումը չի հասկացուել եգիպտագէտների կողմից, բայց մեր պրպտումներով գտանք որ «Ցուլ» կոչումը օրուայ տիրակալին տրուող մակդիր է եղել («արքայից արքայ»-ի փոխարէն), իսկ Ապիս-ը «Ապ-պիս» կարդալու պարագայում ու երկու արմատների տեղերը դրափոխելով՝ կ՛ունենանք «Պիս-Ապ», որ նոյն ինքն հայերէնի «Վիշապ»-ն է: Սա եղել է Բաբելոնի Քաղդէացի վերջին արքայ Նաբոնիտին (Աժդահակին) տրուած ածական անունը՝ Աքեմենեանների կողմից¹⁷17. Հին ժամանակներում անարժան տիրակալներին անունով չեն յիշատակել՝ այլ ածականով: :

Վերադառնանք Գողթան երգիչներին:

Նրանց երգն աւետում է ոչ թէ Վահագնի ծնունդը՝ այլ «Տիեզերածնութիւն»-ը, երբ Աստուած «երկնել է երկինքն ու երկիրը, ապա երկրագունդը ծածկող ծիրանի ծովը, յետոյ երկիր է ուղարկել Վահագն հրեշտակապետին՝ որն էլ ծովից մի եղեգնիկ-հրաբուխ¹⁸18. Եւրոպական լեզուների Volcano-ն առաջացել է հայերէնի «եղէգան փող» խօսքից, երբ «եղէգ»-ը լատ. «cano»-ն կամ անգլ. «cane»-ն է, իսկ «vol»-ը հայերէնից տառադարձուած «փող»-ն է: է ժայթքեցրել, դրա ծուխով ու բոցով¹⁹19. «Վահ»-ը >անգլ. «wave=ալիք»-ն է, յատկապէս «մտաւո՛ր ալիք»-ը, որից էլ «վեհ»-ը: Ուստի «Վահ-ունի= մտաւոր ալիք ունեցող» է նշանակում, Իսկ «Վահագն»-ի «ագն»-ը «բորբոքող» իմաստն ունի, հետեւաբար Վահագնը եղել է «մտաւոր ալիքներ բորբոքող»: Սրանից էլ պարզւում է՝ որ «վհուկ»-ը մարդկանց միտքերի վրայ ազդող մի կախարդ է: Յունական առասպելներում Վահագնի յատկանիշներն ունեցել է «Տրիտոն»-ը ( մեր Տիրը )՝ որ «ծովային խեցիի միջոցով հանած ձայնով ջրային ալիքներ է բարձրացրել, կամ էլ խաղաղացրել է ծովը, նոյնիսկ ժայռեր է փշրել ու ծովի յատակից կղզիներ է բարձրացրել ջրի երես»: Այդպիսի յատկանիշներ է ունեցել նաեւ մեր աւանդավէպի Ձենով Օհանը: Երեւի թէ նոյնպիսի միջոցներով էլ այսօր ցունամիներ են առաջացնում մեծ պետութիւնները…: , ու այդպիսով կազմուել է առաջին ցամաքակղզին:

Եւ եղեգնիկ-հրաբխի բոցերի վրայ սաւառնող պատանի²⁰20. Գրաբարեան «պատանեկիկ»-ը երբէ՛ք էլ «պատանեակ» չի՝ այլ «պատանի+եկիկ», «եկած պատանի»: Սումէրական առասպելներում «Իկիկի» (եկիկ – Մ.Ն.) են կոչուել երկրագնդի ծիրից ներս մտած ու նրա շուրջ պտտուող տիեզերանաւերի հրամանատարները: Տես՝ Զախարիա Սիտչին, «12-րդ Մոլորակը», ռուս. լեզուով, հրտ. Մոսկուա, 2005, էջ 308: (Закария Ситчин, «Двенадцатя Планета » ): Վահագնը դէպի այդ առաջին ցամաքն է ուղարկել իր պատուիրակին՝ Տօրք Անգեղ-հրեշտակին:

Անգղ թռչունը եղել է Անգեղ հրեշտակների խորհրդանիշը, որովհետեւ նրանք անգղի պէս կորաքիթ են եղել (եւ ոչ թէ «տափակաքիթ»՝ ինչպէս նկարագրում է Խորենացին), նաեւ ունեցել են ֆիզիկապէս սաւառնելու ունակութիւն:

Այդպիսի կարողութեամբ օժտուած անհատներ միշտ էլ եղել են տարբեր դարաշրջաններում՝ ինչպէս յոյների «աստուածները»: Երեւոյթը երբէք էլ վերացականութիւն չէ, հէքիաթային չէ:

Բերենք մի օրինակ Փաւստոս Բիւզանդից.

«…Մեծն քորեպիսկոպոսն Դանիէլ, այր սքանչելի…: Սա եւ կօշկօք քայլելոյն գնայր ի վերայ գետաց, եւ ոչ թանային: Եւ զի կամէր ի հեռաստան ուրեք երթալ՝ իբրեւ զփայլակն սլացեալ լինէր անաշխատ. իբրեւ թռուցեալ՝ յոր կամէրն երթալ ի տեղին, յանկարծօրէն անդ գտանէր»:²¹21. Փաւստոս Բուզանդ, «Հայոց Պատմություն», Երեւան 1987, էջ 58, 60։

Թարգմանենք. «Դանիէլ մեծ արքեպիսկոպոսը²²22. Տարօն գաւառի հոգեւոր առաջնորդն էր, Տիրան արքայի ժամանակակիցը։ մի սքանչելի այր էր: Նա գետերի վրայից քայլում էր առանց կօշիկները թրջելու: Եւ երբ կամենում էր մի շատ հեռաւոր տեղ գնալ՝ փայլակի արագութեամբ էր սլանում առանց հոգնութեան. կարծէք թռնելով էր գնում իր ցանկացած վայրը՝ ու յանկարծօրէն յայտնւում էր այնտեղ»:

Երկրագնդի վրայ հրեշտակների սերունդները գոյութիւն են ունեցել նախքան Ադամն ու նրա սերունդները: Առասպելներից ոմանք յայտնում են՝ թէ Ադամին ու Եւային արարել է նրանցից մէկը: Ադամորդիները նրանց կոչել են «աստուածներ», քանզի նրանք մարդկանց արարելուց յետոյ՝ նրանց սովորեցրել են լեզու եւ զանազան գիտութիւններ: Կոչուել են նաեւ «հսկաներ»՝ մարդկանց համեմատ բաւականին բարձրահասակ ու հուժկու լինելու պատճառով:²³23. 8-ից մինչեւ 20 մետր հասակով, Դինոզաւրների ժամանակակիցները։ Տես՝ Պատկեր «1»:

Պատկեր «1» - Եգիպտական բարձրաքանդակ Հրեշտակազուններն ու Մարդկանց Որդիները²⁴24. Սրանք ջրհեղեղից յետոյ արարուած մարդկանց տեսակներն են։

րանց ընդհանրական անունով՝ «Աստուածաշունչ մատեան»-ը կոչուել է «Եւանգել» (արաբ. «Ինջիլ» կամ «Ինգիլ»), ինչը մատնանշում է դրա բուն ակունքը՝ Անգեղ տունն ու Անգեղ-հրեշտակները:

«Եւանգել»-ի «Եւ»-ը ցոյց է տալիս «զոյգ անգել»՝ «զոյգ» հրեշտակ, որոնցից մէկը բարեգործն է, իսկ միւսը՝ չարագործը, գլորուածը: Հետեւաբար, եւ ըստ տրամաբանութեան՝ «Եւանգել»-ը պիտի ներկայացնէր Աստուածաշնչի երկու մատեանները միասին, իսկ արաբական «Ինջիլ»-ը՝ միայն նոր կտակարանը, բարի հրեշտակի կտակը: Մինչդեռ մինչեւ Քրիստոսի ծնունդն ու Նոր Կտակարանի կազմութիւնը՝ Հին Կտակարանում բարին ու չարը ներկայացուել են զուգահեռաբար, որպէսզի մարդն իրազեկ լինէր իրականութեան, եւ կարողանար ընտրութիւն կատարել երկուսի միջեւ։

Ադամից առաջ մարմնաւոր հրեշտակների գոյութեան մասին բերենք անուղղակի մի վկայութիւն արաբական առասպելների նոյն աղբիւրից.

«Հաւատաացեալներից ոմանք հարցնում են Ալի Իբն Աբի Թալէբին²⁵25. Մուհամմէդ մարգարէի անմիջական աջակցին ու փեսային։ , թէ Ադամից առաջ արդեօք գոյութիւն ունեցե՞լ են Աստծուն երկրպագող շնչաւոր արարածներ:

Նա պատասխանում է «Այո»: Նկատի է ունեցել անգեղ-հրեշտակներին:

Անգեղ տան հրեշտակների մասին Սեբէոսն ասում է.

«…Անգեղ Տուն, … զոր ի ժամանակին յայնմիկ ազգ բարբարոսացն աստուած կոչեցին»:²⁶26. “Պատմութիւն Սեբէոսի», Թիֆլիս, 1913, էջ 9։

Թարգմ. «Անգեղ տուն…. որին բարբարոս ազգերը այդ ժամանակներում աստուած կոչեցին»:

Ահաւասիկ բարբարոսների եւ հեթանոսների կողմից «աստուածներ», իսկ Սուրբ Գրքում «Աստուծոյ որդիներ» կոչուած հրեշտակների սերունդը:

Ժամանակի ընթացքում Տաւրոսեան հրեշտակների զարմերը կայք են հաստատել նաեւ երեւելի դարձած այլ հողատարածքների վրայ՝ ինչպէս Անգղիոյ կամ Անգլիոյ մէջ: Նրանցից են եղել նաեւ Ղրիմի առաջին բնակիչները՝ որոնց մասին կարդում ենք.-

«Tauris– Name sometimes used for Crimeas in ancient times, from Tauari, earliest known inhabitants of its S. coast»:²⁷27. Oxford Illustrated Dictinary, 1963:

Թարգմանենք. «Տաւրիս - Անուն՝ վաղ անցեալում երբեմն օգտագործուած Ղրիմի փոխարէն, առաջացել է ՛՛Տաւարի՛՛-ից. այդպէս էին կոչւում Ղրիմի հարաւային ափերի առաջին բնակիչները»:

Նկատի ունենալ, որ իրենք-իրենց կոչել են ո՛չ թէ «Անգեղ»-ներ՝ այլ «Տաւրոսցիներ», իրենց առաջին բնակավայրի անունով:

Այս տրամաբանութեամբ՝ Իրանի Tavriz-ը նոյնպէս կարելի է համարել Տաւրոսեան հրեշտակների հիմնադրած քաղաքներից մին:

Վերջապէս «Սասնա Ծռեր» դիւզազնավէպի առաջին զոյգ եղբայրները նոյնպէս կոչուել են «մելեք»՝ որ արաբերէնում նշանակում է «հրեշտակ» (բայց ո՛չ «մելիք»-«իշխան»), երբ Սանասարը կոչուել է «Աբամելեք»՝ այսինքն «հայր հրեշտակ», ինչը համապատասխանում է «հրեշտակապետ»-ին:

Վահագնի անձը՝ Սումէրական առասպելներում .-

«Սումէրական գրութիւնները հաղորդում են, որ Էնլիլը երկիր մոլորակ է եկել շատ վաղ՝ քան “սեւագլուխ ժողովրդի” արարումը:

Սումէրները “սեւագլուխ ժողովուրդ” են անուանել իրենք իրենց՝ այսինքն մարդկանց որդիներին:

Սումէրները հաւատում էին, որ Էնլիլը երկիր-մոլորակ է ուղարկուել շատ առաջ՝ քան երկրի բնակեցումը շնչաւոր էակների կողմից, ու այնտեղ քաղաքակրթութեան առաջացումը:

Էնլիլը Ան-ի անդրանիկ որդին է՝ որ ծնուել է իր տիեզերական բնակավայրում, բայց երկիր-մոլորակ է ուղարկուել անյիշելի ժամանակներ առաջ՝ որի պատճառով էլ համարուել է երկնային ու երկրային աստուածների գլխաւորը: Երկնքում նա արքայազուն է՝ իսկ երկրի վրայ կառավարիչ:

Էնլիլն ասում է. “Իմ հայրս՝ տիեզերքի տիրակալը, ինձ կեանք պարգեւեց տիեզերքում: Ես պտղաբեր սերմն եմ մեծ ու վայրի Ցուլի”»²⁸28. Տես՝ Զախարիա Սիտչին, նոյն, էջ 106-107։

Նոյնպէս եւ այստեղ՝ «Ցուլ»-ը «Տիրակալ» իմաստով է օգտագործուել:

Ըստ մեզ, երկրի վրայ ամեն ինչ ստեղծած սումերական «Էնլիլ» կոչուած աստուծոյ անունը սխալ է ընթերցուել: Այն բխած պիտի լինի «Անգեղ»-«Անգել»-ից՝ որն արաբերէնում դարձել է «ինջիլ»: Այդպէս էլ «Էնլիլ»-ը առնուազն պիտի լինի «Էնգիլ» կամ «Էնջիլ»՝ ինչպէս անգլ. «Էյնջըլ»-ը:

Սումէրագէտների կողմից Սումերական պատկերագրերում «գ»-ի «լ» ընթերցումը կարող է ուղղակի շփօթութեան արդիւնք լինել:

Տիեզերքը արարող նրա հօր «Ան» կամ «Անու» անունն էլ առաջացած պիտի լինի «Էն»-ից՝ ինչպէս յիշատակում է սուրբ Մ. Մաշտոց:

Պարզ երեւում է, որ հրեշտակապետ «Էնլիլ»-ն իր «անունով», էութեամբ ու գործունէութեամբ իսկապէս նոյնանում է Վահագնի հետ:

Սակայն կայ շատ էական մի նրբութիւն:

Վահագն-Էնլիլը առաջին ժամանակներում երկիր չի իջեւանել: Նա իր տիեզերանաւից Անգեղ-հրեշտակ «Էնկի»-ին է իջեցրել երկիր՝ որ նա այնտեղ նախապատրաստական աշխատանքներ կատարէր: Ապա նրա մօտ է ուղարկել օգնական հրեշտակներ՝ որոնք կազմել են Էնկիի աշխատակազմը, եւ որոնք սումէրական գրութիւններում որակուել են որպէս «հրեշտակների խորհուրդ»:

Ըստ սումէրական արձանագրութիւնների՝ այդ խորհուրդը պարբերաբար կազմակերպել է երկրի ընթացիկ գործերի կառավարիչի հերթափոխութիւն, ընտրութեամբ:

Իւրաքանչիւր ընտրուածն իր հերթին կրել է «Էնլիլ» մակդիրը՝ սակայն այս անգամ որպէս միայն երկիր մոլորակի տիրակալ հրեշտակապետ:

Ուստի առաջին «Էնլիլ»-ը եւ նրան յաջորդող «էնլիլ»-ները իրարից զանազանելու խնդիր ունեն սումէրագէտները…: Յատկապէս որ երկրի վրայ առաջին տիրակալը յիշատակւում է «էնկի» անուամբ…: