ՅՕԴՈՒԱԾ «6»

Ոչ միայն հացիւ՝ այլեւ ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԻ ՎԱՐԴԱՊԵՏՈՒԹԵԱՄԲ

 

«Այն քարը որ շինողները անարգեցին՝
անիկա անկիւնին գլուխը եղաւ»:

Ա. թուղթ Պետրոսի, 1, 2.

Նրա «Յաճախապատում Ճառք»-ը

Մօտաւորապէս 1600 տարի մեր գիտական միտքը ճիք չխնայելով հանդերձ, չի կարողացել վերծանել սուրբ Մ. Մաշտոցից մեզ հասած միակ ծաւալուն երկը, որը գրել է իր կեանքի վերջալոյսին: Առաւել եւս՝ Էջմիածնում երբ Խրիմեան Հայրիկի հովանաւորութեամբ 1894 թուականին այդ աշխատութեան քննական տպագրութիւնն է իրականացուել գրաբարով՝ հրատարակիչը այն համոզմունքն է ունեցել, որ «սա պէտք է լինի ամէն մի հայի սեղանի գիրքը», ինչպէս Աստուածաշունչը: Սակայն 100 տարի անց՝ այս օրերում, հայ մարդը դրա գոյութիւնից անգամ անտեղեակ է: Կարելի է ասել՝ որ սա ամենամեծ եղեռնագործութիւնն է մեր ազգի ու մշակոյթի գլխին, այն էլ կարծէք թէ մե՛ր իսկ ձեռքերով: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ ինչպէս ժողովրդական ասացուածքն է ասում՝ «եթէ Աստուած ուզի մէկին պատժել, առաջ նրա խելքը կ՛առնի»: Քանզի դրա հետեւանքով մենք կտրուած ենք այսօր մեր մշակոյթի հիմնաքարից՝ եւ ապրում ենք դրա փշրանքներով միայն, ու չենք կայանում որպէս լիարժէք ազգ, լիիրաւ պետականութիւն: Մենք կտրուել ենք մեր հոգեւոր եսից: Առանց հոգեւոր լիարժէքութեան գիտակցութեան՝ մարդը դառնում է գործիք, անասուն: Մեծաւ մասամբ հոգեւոր սնանկութեան պատճառով է՝ որ հայ մարդը անվերադարձ թողնում է իր հայրենիքը, ո՛չ մի նպատակ ու իմաստ չգտնելով «Հայ» մնալու մէջ:

Սակայն կը համոզուէք շուտով՝ որ մենք ձեզ հետ միասին ունենք հսկայական ներուժ (սբ. Մ. Մաշտոց պիտի ասէր «իմաստութիւն»), որը քնած է մեր լեզուի շտեմարաններում: Պէտք է բանա՛լ լեզուի դռները՝ եւ օգտուել նրանից:

Դժուարութեամբ ձեռք բերելուց յետոյ Մաշտոցի «Յաճախապատում Ճառք»-ը՝ կարդացի եւ համոզուեցի հրատարակչի խօսքին: Այնտեղ դրուած է մեզ հասած հոգեւոր աղերից իմաստնագոյնը: Այնտեղ բացայայտուած են կարեւորագոյն հարցեր՝ որոնք հուզել են եւ հուզում են մարդ էակին, ինչպէս ասենք՝ թէ ինչո՞ւ է նա արարուել, ինչի՞ց է ծնուել, ինչո՞ւ է մահանում, եւ մահանալուց ի՞նչ է սպասւում նրան: Հարցեր՝ որոնց մեծ մասին առ այսօր չի պատասխանել ոչ մի փիլիսոփայ եւ ոչ մի գիտնական:

Նախքան կը ներկայացնենք մեր պրպտումների արդիւնքները՝ պատմական շրջագայութեան ելնենք գրերի գիւտի ոլորտից ներս, որպէսզի կարողանանք մտքի աչքերով հետեւել իրողութեանը:

Քրիստոնէութեան պետականացումից 100 տարի անց՝ հայոց հոգեւոր առաջնորդն ու արքունիքը որոշում են վերականգնել մեր նախնեաց մշակութային հիմունքները: Առաջարկը բխել է Մաշտոցից:

Ըստ երեւոյթին, Վռամշապուհ թագաւորը ժառանգաբար իմացել է՝ որ հայոց հնագոյն արքունական դիւանն ու քրմական-մեհենական գրականութիւնը դեռեւս պահւում էին Եդեսիայում: Ինչպէս Մ. Խորենացին է տեղեկացնում՝ Արշակունեաց առաջին թագաւորի օրոք, Հայոց թագաւորանիստ Մծբին քաղաքում է եղել արքայական դիւանը: Երբ Մծբինը երկրաշարժի է ենթարկուել, մայրաքաղաքն ու դիւանը փոխադրել են Եդեսիայ: Քիչ յետոյ Եդեսիայ է փոխադրուել նաեւ քրմական գրականութիւնը՝ որը մինչ այդ գտնուել է Սեւ ծովի ափին, հայոց Սինոպ քաղաքում:

Խօսքը տանք Խորենացուն.

«Սկիզբն արասցուք պատմել քեզ ի հինգերորդ գրոցն Ափրիկանոսի ժամանակագրի, որում վկայէ Յովսէպոս եւ Հիւպողիտայ եւ այլք բազումք ի Յունաց, քանզի նա բովանդակ փոխադրեաց որ ինչ ի քարտէսս դիւանին Եդեսիայ, որ է Ուռհայ, որ ՅԱՂԱԳՍ ԹԱԳԱՒՈՐԱՑ ՄԵՐՈՑ ՊԱՏՄԷՐ, որ մատեանքն ի Մծբնայ էին փոխադրեալ անդր եւ ի Սինոպայ Պոնտոսէ ի մեհենական պատմութեանցն: Մի՛ ոք անհաւատասցի՝ քանզի եւ մեզէն իսկ ականատես եղաք այնմ դիւանի»:⁶⁷⁸678. Խորենացի, նոյն, էջ 120:

Սբ. Մեսրոպ Մաշտոցի ժամանակ Եդեսիայում են գտնուել մեր իսկ թագաւորների տնտեսական, վարչական, կառավարչական ու պատմական մատեանները՝ ինչպէս եւ մեհենական – հոգեւոր, գիտական – մատեանները:

Ահա թէ ինչո՞ւ սբ. Մ. Մաշտոց դիմել է Եդեսիայ: Այդ ժամանակներում Դանիէլ ասորի եպիսկոպոսը նոյն Եդեսիայում փորձել է կարդալ տուեալ մատեանները՝ ու գտել է դրանցում օգտագործուած այբուբենի մեծ մասի հնչիւնները, սակայն մնացել են չպարզաբանուած կարեւոր հանգամանքներ:

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն իր հերթին Եդեսիայում ուսումնասիրելով Հայոց հնագոյն գրականութիւնը՝ բացայայտել է Հայոց վաղնջական տառերի պատկերային կառուցուածքի հիմքերը, գաղափարային խորհուրդները, եւ կարողացել է վերականգնել դրանց հնչիւնային ամբողջական համակարգը՝ ու ապա միայն տարել օգտագործման:

Նա շատ լաւ հասկանալով ու իմանալով Հայոց տառերի իմաստաբանութիւնը՝ չէր կարող այդ մասին խօսել ուղղակիօրէն, որովհետեւ չէր հասկացուելու:⁶⁷⁹679. Այսօր էլ դժուար է հասկանալը՝ մանաւանդ բացատրելը: Բարեբախտաբար Մաշտոցն իր խորաթափանցութեամբ՝ իմաստութիւնն է ունեցել նաեւ գրելու հանճարեղ «Յաճախապատում Ճառք»-ը, որտեղ խօսում է տառերի, բառերի կառուցուածքի եւ նրանց խորհուրդների մասին, անմիջականօրէն դրանք շաղկապելով մարդու եւ նրա էութեան, նրա ծննդեան ու մահուան, գոյութեան նպատակի, աճի, գործունէութեան, ապրելակերպի հետ: Ապա խօսում է նաեւ մարդու ֆիզիկական, հոգեւոր-մտաւոր հզօրութիւն ձեռք բերելու միջոցների մասին:

Կրկին անդրադառնանք Հայոց այբուբենի գոյութեան հարցին՝ նախքան սուրբ Մ. Մաշտոց:

Կորիւնն իր «Վարք Մաշտոցի» գործի առաջին պարբերութեան մէջ ասում է (մեր թարգմանութեամբ).-

«Մտածում էի առանձին մի մատենագիր յիշատակարան ծաղկեցնել այն մասին՝ թէ ե՞րբ եւ ո՞ւմ ժամանակում Ասքանազեան Ազգին եւ Հայաստան աշխարհին մատակարարուեց զօրութիւնը Աստուածապարգեւ գրի»:

Պարզ է ասուած, որ գրերը «Աստուածապարգեւ» են՝ եւ ոչ թէ մարդու ստեղծագործութիւն: «Գրի զօրութիւնը» ընդգրկում է գրի (խօսքի, հնչիւնի) իմաստը եւ պատկերային (այբուբենի) խորհուրդը: Իսկ այդ ամէնը «նորոգատուր» է երեւացել կամ յայտնուել մեզ՝ Մաշտոցի միջոցով:

Սբ. Մ. Մաշտոց ոչ թէ նկարչութեամբ է զբաղուել ու մտացածին տառեր ստեղծել՝ այլ կարողացել է կարդալ մեր հնագոյն տառերն ու մատենագրութիւնը: Ապա, նա այդ տառերից ոմանց տուել է նոր իմաստաւորում եւ հնչիւններ՝ ու մատուցել մեզ:⁶⁸⁰680. Տարբերելու համար նախաքրիստոնէականից:

Այս տուեալները ի հարկէ չեն նսեմացնում սուրբ Մ. Մաշտոցի կատարածը:

Նայէք թէ ինչքան մեծ գիտնականներ վերջին 100-150 տարում աշխատել են ու աշխատում են ընթերցելու համար տարբեր սեպագիր արձանագրութիւնները՝ բայց դեռեւս չեն հասել ընդհանուր եզրի: Ամէն մէկն իր հասկացած ձեւով է կարդում դրանք: Իսկ Մաշտոց մէն-մէնակ կարողացել է կատարելապէս վերականգնել մեր այբուբենի համակարգը:

Նրա մեծութիւնը չի սահմանափակւում գրերի գիւտով, այլ ծաւալւում է նաեւ իր հզօրագոյն վարդապետութեամբ՝ որը աւանդուել է Կորիւնի յիշատակած Մաշտոցեան «Յաճախապատում Ճառք» երկով: Այս երկը երկար ժամանակ թիւրիմացաբար վերագրուել է սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչին՝ շփոթելով Ագաթանգեղոսի «Պատմութիւն»-ում տեղ գտած Լուսաւորչի «Վարդապետութիւն» երկի հետ, որը Ագաթանգեղոսն որակել է «ճառս յաճախագոյնս, դժուարապատումս»:⁶⁸¹681. Ներքեւում կը ծանօթանանք դրա մի հատուածին: Սակայն անուանակոչումը (խորագիրը) եւ որակումը նոյն բաները չեն՝ եւ Գրիգորեան ու Մաշտոցեան երկերն ունեն հիմնական տարբերութիւններ, որոնցից ամենադիպուկը այն է՝ որ Մաշտոցի մօտ, եօթներորդ գլխում կայ տառերի եւ բառերի կառուցուածքին վերաբերուող մի հատուած, իսկ վերջին 23-րդ գլխում նա զգուշացնում է Հայոց Արշակունեաց թագաւորական տօհմին, որ եթէ այդպիսի անվայել վարքով շարունակեն ապրել՝ ապա չի ուշանայ նրանց կործանումը:

Ժամանակագրականօրէն՝ ոչ առաջին եւ ոչ էլ երկրորդ տուեալը չէին կարող Լուսաւորչին պատկանել:

Անցնենք մեր բուն ասելիքին:

Ըստ մեզ, որեւէ նկարիչ՝ նախքան նկարելը պէտք է ունենայ մտայղացում, որը գաղափարի տեսք ստանալով կը վերածուի գծագրութեան կամ նկարի: Այլապէս՝ միտք չբովանդակող գործը մենք կ՛անուանենք խզբզոց: Ուստի որեւէ պատկերագիր, սեպագիր թէ տառ՝ ենթադրում է մտքի ու գաղափարի համակարգուած արտայայտութիւն: Հետեւաբար այբուբենի ամէն մի տառը պէտք է ունենայ իր ինքնուրոյն իմաստը այդ համակարգում: Սա մեր կողմից առաջադրուած առաջին լուծելի խնդիրն է:

Երկրորդ, հայ դպրոցականը երբ ծանօթանում է որեւէ օտար լեզուի քերականութեան՝ զարմանքով նկատում է, որ այդ լեզւում՝ օրինակ ռուսերէնում, ֆրանսերէնում կամ արաբերէնում, իւրաքանչիւր գոյական անուն (իր) ունի իր սեռը, իսկ հայերէնը չունի այդ երեւոյթը: Եւ բնականաբար՝ հայ երեխան մտածում է թէ ինչպէ՞ս կարող է դուռը կամ պատուհանը արական (արու) կամ իգական (էգ) կամ էլ չէզոք լինել. մի՞թէ դրանք ապրող էակներ են:

Երրորդ, ինչո՞ւ օրինակի համար իմ անունը հայերէնում Մովսէս է հնչում, եբրայերէնում Մօշէ, արաբերէնում Մուսա, անգլ. Մօզըս, ֆր. Մօիզ, ռուս. Մայիսէյ եւայլն: Թէ ի՞նչ սկզբունքով «Մովսէս»-ի այսքան տարբերակներ են առաջացել՝ լեզուաբանութեան համար մնում է անբացատրելի: Մինչդեռ լեզուների միջեւ գոյութիւն է ունեցել յստակ գործող տառադարձութեան օրէնք՝ որի մէջ թաքնուած է լեզուաբանական մեծագոյն բանալիներից մին:

Կարող է հարցնէք՝ թէ գործնական ի՞նչ օգուտ կը բերեն մեզ այս գիտելիքները: Կ՛ասենք՝ ապշեցուցիչ խորը ճանաչողութիւն տիեզերքի, կեանքի ու գիտութեան բոլոր ասպարէզներում:

«Յաճախապատում Ճառք»-ից բերենք մի հատուած.

«Զի որպէս մի՛ արեւ եւ լոյս եւ ջերմութիւն իւր, եւ մի՛ արեւ ու ոչ երբեք արեւք,
եւ որպէս հուրն եւ լոյսն եւ տապն մի՛ հուր ասի եւ ոչ երբեք հուրք,
եւ որպէս աղբիւրն եւ գետն եւ ջուրն մի՛ ջուր ասի եւ ոչ երբեք ջուրք,
եւ որպէս հոգի, միտք եւ բան՝ մի՛ հոգի ասի եւ ոչ երբեք հոգիք,
այլ հոգի ասի կենդանութիւնս եւ միտք ասի իմաստութիւնս,
եւ բան ասի խօսողութիւնս միոյ հոգւոյն»:⁶⁸²682. «Յաճախապատում Ճառք», նոյն, Ճառ Ա, էջ 3:

Մեկնաբնութիւն.-

Ըստ մեզ՝ այստեղ դրուած է իմաստասիրութեան եւ գիտութիւնների բանալին: Վերլուծենք այն:

Արեւը մի ամբողջութիւն է՝ որպէս արեւ եւ իր լոյսն ու ջերմութիւնը, եւ երբեք արեւներ: Այսինքն երբ արեւ ենք ասում՝ հասկանում ենք թէ՛ արեւը, թէ՛ իր լոյսը եւ թէ՛ իր ջերմութիւնը՝ որոնք մի ամբողջութիւն են ուստի եւ մէկ երրորդութիւն:

Եւ հուրը մի ամբողջութիւն է՝ որպէս հուր, լոյս եւ տապ:

Եւ աղբիւրը մի ամբողջութիւն է՝ որպէս աղբիւր, գետ եւ ջուր:

Եւ հոգին մի ամբողջութիւն է՝ որպէս հոգի, միտք եւ խօսք:

Հոգի ասելով հասկանում ենք՝

1.անձի կենդանի լինելը, 2. նրա միտքը, ու 3. նրա խօսքը:

Այսօր էլ կան մարդիկ, որոնք կարդալով այս տողերը՝ ասում են թէ անհասկանալի բան չկայ այդտեղ: Մանուկին էլ պարզ է, որ երբ արեւ ենք ասում՝ ընկալում ենք թէ՛ արեւը, թէ՛ նրա լոյսը եւ թէ՛ ջերմութիւնը: Բայց թէ ինչո՞ւ սուրբ Մ. Մաշտոց մեզ այսպիսի պարզունակ մտքեր պիտի հաղորդէր գրերի գիւտից յետոյ:

Ներկայացնենք նաեւ յաջորդ պարբերութեան թարգմանութիւնը:

«Արեւը երբեւիցէ եղե՞լ է առանց իր լոյսին եւ ջերմութեան, կամ հուրը՝ առանց իր լոյսին ու տապին, կամ աղբիւրը՝ առանց բղխման եւ խոնաւութեան, կամ հոգին երբեւիցէ եղե՞լ է առանց իր խօսքին ու մտքին: Այդպէս էլ Հայրը՝ առանց իր Որդուն եւ Սուրբ Հոգուն չի՛ եղել»:

Ըստ մեզ, այս օրինակներում յաջորդաբար համակարգուած են.-

ա. Էութիւն-երրորդութիւնը որպէս՝

1. արեւ,
2. հուր,
3. աղբիւր,
4. հոգի:

բ. Էութեան իմաստութիւնը՝ այլապէս լոյս-հոսքագիծը, որպէս՝

1. արեւի լոյս,
2. հրոյ լոյս,
3. աղբիւրի գետ,
4. հոգու մտաւոր կարողութիւն:

գ. Էութեան էներգակիրը որպէս՝

1. արեւի լոյսի ջերմութիւնը,
2. հրոյ լոյսի տապը,
3. աղբիւրի գետի ջուրը,
4. հոգու մտքի խօսքը:

Սուրբ Մ. Մաշտոցն իր երկի առաջին իսկ նախադասութեամբ ասում է. «Մի է գոյի ինքնութիւնը»:

Այդ գոյը լինի էակ, ծառ, լոյս, գոյն, ձայն, թէ լեզու՝ ունի մի ինքնութիւն, եւ սկզբունքը անփոփոխ է:

Այսքանը վերաբերւում է որեւէ էութեան էներգետիկ կառուցուածքին: Դրանով սուրբ Մ. Մաշտոցն յուշում է՝ որ էութիւն ներկայացնող իւրաքանչիւր տառ նոյնպէս ունի այդպիսի եռաստիճան էներգետիկ բաղադրիչներ:

Մի այլ տեղում Մաշտոցն ասում է. «Աստուած չի առնում կենդանիների կեանքը, այլ նրանց տալիս է՝

1. լինելութիւն,
2. գլուխ,
3. սիրտ,
4. մշտնջենաւորութիւն»:⁶⁸³683. «Յաճախապատում Ճառք», նոյն, Ճառ Բ. էջ 5:

Սա էլ վերաբերւում է էութեան (նաեւ էութիւն պատկերող տառերի) ֆիզիկական կառուցուածքին ու դրա հիմնական կենտրոններին, որոնք են՝

1. լուսապսակը,
2. գլուխը,
3. սիրտը,
4. սեռական օրգանը:

Ագաթանգեղոսի մօտ, սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչիբերնով ասուած թեթեւակի ակնարկութիւն կայ էութեան կառոյցի մասին, այսպէս.-

«Ահա սիւնք հաստատուն կանգնեցան ձերում խարխուլ շինուածոյն: Այս այն սիւնք են, ասէ, որ ունիք զբեռն ծանրութեան ձերոյ շինուածոյն փրկութեան, ահա երեք սիւնք. եւ չորրորդ սիւն՝ կենդանութեան, որ ձեզ առ Աստուած վերացուսցէ»:⁶⁸⁴684. «Ագաթանգեղայ Պատմութիւն Հայոց», Ղուկասեան Մատենադարան, Թիֆլիս, 1914, էջ 391:

Երեք սիւները էութեան հենց հիմնական կենտրոն-հանգոյցներն են (գլուխ, սիրտ, սեռական օրգան), որոնցից մէկի անգործունէութիւնը կամ ջլատումը մահ կը պատճառի էութեան, իսկ չորրորդը՝ «կենդանութեան սիւն»-ը, լուսապսակ-աուրան է՝ որն էլ «ձեզ առ Աստուած կը բարձրացնի»:

Հետեւաբար կարելի է ասել, որ սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի եւ սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի վարդապետութիւնների հիմքը նոյնն է, բայց Մաշտոցն առաւել հանգամանալի է տուել սկզբունքները:

Մեր ընկալումով, Մաշտոցն յուշում է՝ որ տառերի մէջ տեսնենք էութիւն-ամբողջութիւններ, կազմուած չորս հիմնական միաւորերից, որոնցից մէկը ներկայացնելու է՝

1. տառի էութիւնն ինքնին, ու նրա գլխաւոր աղբիւրը,
2. տառի էութեան ներուժը (հնչիւնի հզօրութիւնը) եւ հոսքագիծը (չափը),
3. տառի էութեան էներգակիրը (հնչիւնն ինքնին),
4. տառի լուսապսակը (միտք բանին):

Էութեան ամենակատարեալ տիպարը երկրի վրայ՝ հոգեւոր եւ մտաւոր ունակութիւններ ունեցող մարդն է, որի կառուցուածքից է բխում մտքի պտուղ խօսքը, իսկ խօսքի մասնիկները կարող են բխել՝

1. գլխից,
2. սրտից,
3. սեռական օրգանից,
4. էութեան ամբողջութիւնից՝ բայց հնչել բերանից:

Սա որոշ առումով հասկանալի է օպերային երգիչներին, երաժիշտներին՝ որոնք ձայները բխեցնում են գլխային, կոկորդային, փորային եւ այլ աղբիւրներից:

Հետեւաբար իւրաքանչիւր տառի կառուցուածքում դրուած է տուեալ տառը ներկայացնող հնչիւնի ակունքը: Սա վերաբերւում է հնչիւնաբանութեան եւ խազագրութեան՝ հետեւաբար եւ երաժշտութեան:

Երրորդութիւնը հիմք ընդունելով՝ նկատել ենք որ Մաշտոցեան այբուբենի 36 նշաններից 26-ն ունեն երեք տառանի անուանում, որոնցից մէկը՝ «Է»-ն ներկայացնում է ամբողջ էութիւնը, իսկ մնացեալ 25-ը պէտք է լինեն մարմնի ինքնուրոյն մի միաւորը ներկայացնող ենթաէութիւն-օրգանները:

Մաշտոցեան մնացեալ 10 տառերն ունեն երկտառանի անուանում՝ հետեւաբար դրանք էութիւն կամ կատարեալ էութիւն չեն, եւ ունեն տարբեր բովանդակութիւն:

Երրորդութիւն-էութիւն պատկերող տառերն են.-

1. Այբ,
2. Բեն,
3. Գիմ,
4. Դայ,
5. Եչ,
6. Զայ,
7. Է,
8. Թոյ,
9. Ինի,
10. Լիւն,
11. Ծայ,
12. Կեն,
13. Հոյ,
14. Ձայ,
15. Ղատ,
16. Մեն,
17. Նու,
18. Շայ,
19. Ոյ,
20. Չայ,
21. Ռայ,
22. Վեւ,
23. Տիւն,
24. Ցոյ,
25. Հիւն,
26. Փիւր:⁶⁸⁵685. Չինական 10.000-ի հասնող պատկերագրերը նկարւում են 26 հիմնարար նշանագծերիհամադրութիւններից՝ ինչը վկայում է տարբեր մշակոյթների նոյն սկզբնաղբիւրից ծագելու մասին:

Սրանցից «Լիւն, Տիւն, Հիւն եւ Փիւր» անուններն ունեն չորսական տառ, սակայն դրանց մէջ «իւ»-ը՝ որպէս երկբարբառային ձայնաւոր, ունի ֆրանսերէնի «ս» տառի հնչիւնը, եւ ներկայանում է որպէս մի ամբողջութիւն եւ մի հնչիւն, հետեւաբար այդ անուանումները եռաձայն են՝ ու չեն հակադրւում մեզ հիմք ծառայող երրորդութեան սկզբունքին:

«Եչ»-ը երկտառանի է՝ սակայն բաղադրուած է «յէչ» երեք ձայներից, ուստի նոյնպէս չի հակադրւում սկզբունքին:

«Է»-ն միատառ անուն ունենալով հանդերձ՝ որպէս էութիւն, իր մէջ ընդգրկում է երրորդութիւնը, հետեւաբար բովանդակում է «մէկ երրորդութիւն» գաղափարը՝ եւ չի շեղւում սկզբունքից:

«Ոյ»-ը թէեւ երկտառանի է, սակայն «ո»-ն բաղադրեալ տառ լինելով՝ հնչում է «ւո», ուստի «յ»-ի հետ միասին կազմում է երրորդութիւն:

Այսքանը վերաբերւում է մեր առաջ քաշած առաջին հարցին՝ թէ տառերը խորհուրդ ունեն:

Երկրորդ հարցադրումը անմիջապէս շարունակութիւնն է առաջինի: Դա վերաբերւում է լեզուներում բառերի սեռերի առկայութեան՝ ինչը չկայ մեր քերականութեան մէջ:

Այս առումով սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն ասում է.

«Նա (Աստուած) զոյգ-զոյգ յօրինեց արարուածները՝ որպէսզի մէկը միւսին բացայայտի: Դրանք ստեղծեց երկու բնոյթներով՝ որովհետեւ տարբեր բնոյթի արարածները զանազանւում են իրարից, ու իրար պիտանի են դառնում»:⁶⁸⁶686. «Յաճախապատում», նոյն, Ճառ «Է», էջ 68:

Ստիպուած ենք յայտարարելու՝ որ սեռերը գործել են ու կան բոլոր լեզուներում, եւ մեր լեզուն մի բացառութիւն չէ:

Քանզի լեզուն գիտութիւն է, եւ բնագիտութիւն է՝ որի մէջ կամայ թէ ակամայ կան արուն եւ էգը, դրականն ու բացասականը, երեւացողն ու աներեւոյթը, երկնայինն ու երկրայինը, արտաքինն ու ներքինը, վերինն ու ստորինը, աջն ու ձախը:

Սուրբ Մ. Մաշտոցն իր գործում մեզ ծանօթացնում է 13 զոյգ (26) անունների՝ նոյնպիսի յարաբերակցութեամբ:⁶⁸⁷687. «Յաճախապատում», նոյն, Ճառ «Է», էջ 68:

Էութիւն պատկերող 26 տառերի խումբը ինքնին բաժանուած է երկու հաւասար 13 արական եւ 13 իգական խմբակների:⁶⁸⁸688. Սրանից էլ 13 թուի դրական կամ բացասական լինելը:

Բնութեան մէջ եւ լեզւում երկու սեռերից բացի՝ կան նաեւ այլ ազդակներ, որոնք ներդաշնակում են երկու սեռերի յարաբերութիւնները՝ արագացնելով կամ դանդաղեցնելով նրանց միջեւ գործընթացը:⁶⁸⁹689. Ինչպէս քիմիայի կատալիզալտորները, էլեկտրոնիկայի կիսահաղորդիչների էկրանները: Այդ ազդակներից են տաքն ու ցուրտը, թացութիւնն ու չորութիւնը, ժամանակը, եւայլն: Այբուբենում նրանք ներկայացուած են մնացեալ 10 տառերով՝ որոնց անունները երկհնչիւն են:

Փորձենք գտնել այդ խմբերը:

Ա. խումբ.- Արական բնոյթի կամ դրական, Աստուածային-արեւային էներգետիկ միաւորներ.

1. «Ա»-Այբ,
2. «Բ»-Բեն,
3. «Գ»-Գիմ,
4. «Դ»-Դայ,
5. «Զ»-Զայ,
6. «Է»,
7. «Լ»-Լիւն,
8. «Ծ»-Ծայ,
9. «Ձ»-Ձայ,
10. «Շ»-Շայ,
11. «Չ»-Չայ,
12. «Ռ»-Ռայ,
13. «Տ»-Տիւն:

Բ. Խումբ.- Իգական բնոյթի կամ երկրային, կամ բացասական էներգետիկ միաւորներ.

1. «Ե»-Եչ,
2. «Թ»-Թոյ,
3. «Ի»-Ինի,
4. «Կ»-Կեն,
5. «Հ»-Հոյ,
6. 6. «Ղ»-Ղատ,
7. 7. «Մ»-  Մեն,
8. «Ն»-Նու,
9. «Ո»-Վոյ,
10. «Վ»-Վեւ,
11. «Ց»-Ցոյ,
12. «Ւ»-Հիւն կամ Վիւն,

13.«Փ»-Փիւր:

Գ. խումբ.- Չէզոք կամ ոչ կատարեալ երկբնոյթ միաւորներ.

1. «Ը»-Ըթ,
2. «Ժ»-Ժէ,
3. «Խ»-Խէ,
4. «Ճ»-Ճէ,
5. «Յ»-Յի,
6. «Պ»-Պէ,
7. «Ջ»-Ջէ,
8. «Ս»-Սէ,
9. «Ր»-Րէ,
10. «Ք»-Քէ:

Այս բաժանումները կատարել ենք որոշ սկզբունքով՝ բայց եւ այնպէս Ա. եւ Բ. խմբերի բաժանումը վերջնական չենք համարում: Պէտք է խորագոյն հետազօտութեամբ հիմնաւորելով հաստատել կամ վերանայել դրանց սեռական պատկանելիութիւնը:

Ձեր ուշադրութեան յանձնենք երկու օրինակ՝ մեր տառերի սեռերի շուրջ:

«Սատ» եւ «Շատ» արմատները որպէս զոյգեր՝ պայմանականօրէն հոմանիշ են:⁶⁹⁰690. Ինչպէս «տղամարդ»-ն ու «կին»-ը՝ առաջին հերթին «մարդ» են: Շատացնել նշանակում է «բազմացնել»՝ դրական իմաստով: Իսկ «սատ» անել՝ մի ամբողջութիւնը կտորների վերածելով շատացնել, այսինքն կոտրատել, որի արդիւնքում այդ ամբողջութիւնը մասնատուելով կորցնում է իր պիտանիութիւնը:

«Սատ»-ը բարդութիւնների մէջ երբեմն բացասական բնոյթ ունի (սատանայ, սատիրայ, սատուր), երբեմն՝ դրական (սատարել), ինչը հաստատում է, որ դա չէզոք արմատ է:

Մինչդեռ «շատ»-ը միշտ դրական է, արական բնոյթի է: Այդ բնոյթները դրուած են «ս»՝ չէզոք եւ «շ»՝ արական բնոյթի տառերի մէջ, որովհետեւ երկու արմատներում էլ «ատ»-ը մնում է նոյնական:

«Սատանայ» նշանակում է «սատ» անող մարդ՝ այսինքն մի ամբողջութիւնը կամ մի ամբողջական էութիւնը մասնատելով, անդամահատելով՝ բացասականօրէն շատացնողն է: Այս նոյն գաղափարից էլ առաջացել է «բաժանիր՝ որ տիրես» սատանայական սկզբունքը:

«Սատիրայ» նշանակում է՝ իրերը եւ կամ իրողութիւնները «սատ» անող, այսինքն առանձին-առանձին մասերով ներկայացնող (գրութիւն, խօսք):

«Սատակել», «սատկել» կամ «սատակ անել» բայը այսօր է որ կենդանիների մեռնելուն ենք յատկացնում՝ մինչդեռ Մաշտոցի ժամանակակիցները օգտագործել են «անդամահատել, անդամահատուել» իմաստով:

Օրինակ Փաւստոս Բիւզանդը Վաղէս կայսրի մասին ասում է.

«Կամ զիա՞րդ կայսրն Վաղէս սատակեցաւ»:

Սա ո՛չ թէ մի արհամարհական արտայայտութիւն է՝ իբր «շան նման» է մահացել Վաղէսը, այլ ուղղակիօրէն նրան կտոր-կտոր են արել:

Հայոց Պապ թագաւորի սպաննութեան առթիւ նկարագրում է թէ ինչպէ՞ս յոյն զինուորականներից մէկը նրա վզին է հարուածել, իսկ միւսը նրա աջ ձեռքն է կտրել, ու ապա՝ «եւ անդէն սատակէր թագաւորն Պապ»: Այսինքն Պապ թագաւորը անդամահատուելով է մահացել:

Նոյնպիսի զոյգեր են «զատ» եւ «ջատ» արմատները՝ «զատել» եւ «ան-ջատել» բայերում, որոնց մէջ «զ»-ն արական բնոյթի է՝ իսկ «ջ»-ն չէզոք:

Ունենք «աստիճան» բառը՝ ունեցել ենք նաեւ «աշտիճան»-ը: Սա ուղղագրական մի սխալ չէ՝ քանզի աստիճանը երկբնոյթ է, այսինքն կարող է թէ՛ բարձրացնել եւ թէ՛ իջեցնել, իսկ «աշտիճան»-ը միայն բարձրացող-բարձրացնող բնոյթ ունի: Այդ բնոյթները դրուած են «ս» եւ «շ» տառերի մէջ: Ասենք զինուորականը կամ գիտութեամբ զբաղուողը աստիճան առ աստիճան բարձր որակաւորում է ձեռք բերում՝ եւ այդ աստիճանակարգը կարելի է «աշտիճան» կոչել: Ջերմաչափի սնդիկը թէ՛ բարձրանում է՝ եւ թէ՛ իջնում. այդ պատճառով էլ դրա սանդղակները «աստիճան» են:

Ներկայացնենք եւս մի օրինակ՝ թէ ի՞նչ ենք հասկանում չէզոք բառ ասելով:

Ռուսերէնի «վեդրո»=«դոյլ» բառը եւ համապատասխան արաբերէն «դալու»-ն չէզոք են: Ինչո՞ւ:

Քանզի դոյլը սարքուած պահին դատարկ է՝ եւ ունի լցուելու ընդունակութիւն, ուստի սկզբնապէս ունի իգական բնոյթ: Բայց երբ լցւում է՝ դառնում է արական բնոյթի, քանզի ուրիշ մի աման լցնելու ունակութիւն է ձեռք բերում, եւ ապա դատարկուելով՝ կրկին վերադառնում է իգական բնոյթին: Եւ քանի որ սկբում իգական է, յետոյ արական է, ու երրորդ պարագայում կրկին իգական՝ ապա բառը երկբնոյթ է, ու կոչւում է չէզոք («չէզոք»-ը նշանակում է նաեւ «իներտ»):

Էլեկտրոնիկայի լեզուով «n-p-n»-ի եւ «p-n-p»-ի պարագաները համազօր են «չէզոք»-ին:

Այս օրինակից էլ կարելի է եզրակացնել՝ որ կինն ու իգական էութիւնները(«Ը» տառը) ընդհանրապէս երկբնոյթ են ու չէզոք՝ եւ լեզւում տարբերւում են իգական բնոյթից:

Հետեւում է, որ լեզուն կառուցողները իմացել են էութիւնների եւ նիւթերի բնոյթների մասին՝ որոնց հիմքով էլ ստեղծել են բառերը:

Մեր լեզւում բացի տառերի սեռերից՝ կան նաեւ արմատներ («հեգ»-եր - զոյգ տառերից բաղադրուած արմատներ), որոնք որակային առումով արական կամ իգական են: «Աման» բառում «ամ»-ը «իգական բնոյթի» է, իսկ «ան»-ը՝ արական բնոյթի: Եւ քանի որ երկու բնոյթներն էլ առկայ են «աման»-ում՝ հետեւում է, որ դա չէզոք բառ է, ինչպէս «դոյլ»-ը:

Անհեթեթութիւն է եւ տգիտութիւն` ասել թէ լեզուները դարերի ընթացքում են մշակուել ու զարգացել. իբր թէ նախամարդը դարերի հոլովոյթում մի հնչիւնին կցորդել է երկրորդն ու երրորդը՝ ու կազմել բառեր, ապա եւ ինքնուրոյն լեզու, որտեղ բառերը յանկարծ չգիտես ինչպէս՝ ձեռք են բերել սեռական որակումներ:

Մենք չենք ժխտում զարգացող գիտութիւնների թելադրանքով նոր բառերի կազմութիւնն ու լեզուի հարստացումը: Դա կամայականութեամբ չի կատարւում՝ այլ հնագոյն բառարմատներին նոր իմատաւորումներ ու ձեւաւորումներ տալով միայն:

Անտառում թողնուած նորածինը եթէ հազար տարի էլ ապրի՝ չի կարող համակարգուած մի լեզու ստեղծել, որովհետեւ լեզուն կամ «Բանը» «ի սկզբանէ էր» ու Աստուածատուր՝ եւ աւանդւում է ծնողների եւ ուսուցիչների միջոցով: