ՅՕԴՈՒԱԾ «10»
ՀԱՅՈՑ ԱՅԲՈՒԲԵՆԻ ՁԱՅՆԱՒՈՐՆԵՐԸ

Երկբարբառներն ու դրանց հնչիւնները
«Իսկ Եօթնագրեանք են այսոքիկ, ա, ե, է, ը, ի, ո, ւ: Սոքա են ախեալ եւ փակեալ տաճար, որով … զփական դպրութեան ճանաչէ… զհետ սորա անհնարին հնարաւոր լիցի՝ եւ դժուարին ի դիւրին»: «Եօթնագրեանք»

Թագմանենք.- «Իսկ եօթ հնչիւնանիներն են՝ ա, ե, է, ը, ի, ո, ւ: Սրանք կապուած ու փակ տաճար են՝ որոնցով դպրութեան փականն է ճանաչւում… դրանցով անհնարինը դառնում է հնարաւոր՝ եւ դժուարինը դիւրին»:

1.ՁԱՅՆԱՒՈՐՆԵՐ

Անդրադառնանք հայերէնում ձայնաւոր տառերի մասին ակադեմիական ընդունուած սահմանումներին:

Հ.Դ. Մուրադեանն ասում է.

«Հայերենագիտական հետազոտություններում գրաբարի ձայնավորների համար ավանդաբար առանձնացվել են հետեւյալ միավորները՝ ՚ա, ե, է, ո, ի, ու՚ որոնք փաստորեն, այսօրվա դրությամբ, համընկնում են գրական լեզվում ձայնավորներն արտահայտող տառերին»:⁷⁰⁸708. Հ. Դ. Մուրադյան, «Հայոց Լեզվի Պատմական Քերականություն», Եր., էջ 25:

Հարց է առաջանում թէ ադրեօ՞ք «Ը» ձայնաւոր չենք ունեցել եւ այժմ էլ չունենք գրական լեզւում, հակառակ որ ինքն իսկ օգտագործել է այն «համընկնում են» խօսքում, որպէս վանկարար ձայնաւոր:

Ապա խօսելով բարբառների մասին՝ ասում է.

«Կատարվող համեմատությունների ընթացքում առաջին բնորոշ առանձնահատկությունը, որ աչքի է ընկնում՝ այն է, որ բարբառներում արձանագրվող ձայնավոր հնչյուններն իրենց միավորների թվով միատարր չեն. նրանց քանակը 6-ից տատանվում է մինչեւ 12-ի»:⁷⁰⁹709. Նոյն, էջ 32:

Հետեւում է, որ բարբառները կամ դրանցից ոմանք կրկնապատիկ ձայնաւոր հնչիւններ ունեն՝ քան ներկայ արեւելահայ գրականը… Ահա թէ ուր է թագնուած շան գլուխը:

Արդեօ՞ք սուրբ Մ. Մաշտոցի ժամանակ այդ բարբառները՝ հետեւաբար նաեւ տուեալ հնչիւնները, չեն եղել: Եթէ եղել են՝ (ինչը ապացուցման կարիք չունի) ապա հարցերի շղթայ է առաջանում:

1.Մի՞թէ բարբառները մեր լեզուի մաս չեն կազմել սուրբ Մ. Մաշտոցի ժամանակ:

2.Ո՞ւր են այն տառերը՝ որոնք պէտք էր յատկացուէին բարբառներում մինչեւ այսօր գոյատեւող այդ ձայնաւոր հնչիւններին համար:

3.Ո՞վ է ասում, որ սուրբ Մ. Մաշտոց մեր լեզուի իւրաքանչիւր հնչիւնին տուել է համապատասխան մի տառ:

Այս առումով Էդ. Աղաեանն ասում է. «Մեսրոպյան այբուբենն ընդհանրապես մեկ հնչյունին մեկ տառ սկզբունքի վրա է հիմնված»։⁷¹⁰710. «Վարք Մաշտոցի», Երեւան, 1962, էջ 25։

Նաեւ Մ. Աբեղեանն է գրել. «”Մեսրոպյան նշանագրերը” հիմնված են կատարյալ հնչյունական սկզբունքի վրա, որ է՝ ամեն հնչյուն իր առանձին տառը պիտի ունենա, եւ ամեն տառ մեկ հնչյունի արտահայտիչը պիտի լինի»⁷¹¹711. Էդ. Աղայան, «Գրաբարի Քերականություն», հտ. I, Եր. 1964, էջ 92: («պիտի»-ներով՝ Աբեղեանն աւելի մեղմ է դրել խնդիրը, քան թէ Աղաեանը):

4.Մի՞թէ գրաբարեան գրական լեզուն բարբառների համեմատ ունեցել է հնչիւնային սահմանափակումներ:

Վերջին ամփոփիչ հարցին ի պատասխան՝ ասենք հաստատուն ո՛չ:

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց մեր այբուբենով կարողացել է արտայայտել մեր լեզուի բոլո՜ր ձայնաւորները՝ որոնց քանակը հասնում է 36-ից 39-ի, իսկ չորս ամանակ-չափերով՝ 47-ից 54-ի:

Հակառակ մերօրեայ մասնագէտների զանազան ու հակասական պնդումներին՝ Դիոնիսիոս Թրակացին ու նրա գործի հայ թարգմանիչը գրում են. «Եւ նոցա (տառերի – Մ.Ն.) ձայնաւորք են ութ. «ա, ե, է, ը, ի, ո, ւ, »:⁷¹²712. Ն. Ադոնց, «Արուեստ Դիոնիսեայ Քերականի եւ Հայ Մեկնութիւնք Նորին», Պետերբուրգ, 1915, «Զ. Յաղագս Տառի», էջ 5:

Թարգմանիչը չի կարողացել գտնել Օմեկային համապատասխանող հայկական տառը:

Ըստ մեզ, դա Օմեկայի կանգնած-ուղղահայեաց դիրքն ունեցող «Յ» տառն է, ուստի ունենք «ա, ե, է, ը, ի, ո, ւ, յ» ութ ձայնաւորները:

Ըստ մեզ, դրանցից վեցը՝ «ա, ե, է, ը, ի, ո», կատարեալ ձայնաւորներ են, իսկ երկուսը՝ «ւ» եւ «յ», անկատար են: Մնացեալը կը ներկայացնենք ստորեւ: 2.«Է», «Ե» եւ «Ը» ձայնաւորների պարագան

Պարտադրուած ենք քննարկել շատ կարեւոր մի սկզբունքային հարց:

«Է» տառը ձայնաւո՞ր է, թէ՞ երկբարբառ:

Հայ եւ օտար հայագէտ քերականներից ոմանք ընդունել են՝ որ դա երկբարբառ է, ինչից էլ երեւում է՝ թէ նրանք թիւրիմացութեան մէջ են:

Քանզի երկբարբառը չի՛ կարող մի տառից բաղկանալ:

Նրանք շփոթել են նաեւ «Է»-ի ու «Ե»-ի հնչիւնները: Եթէ նկատի են ունեցել «է»-ի իբր «էյ» հնչելը՝ ապա իրաւացի չեն: Իսկ «Ե»-ն իհարկէ հնչել է, եւ հնչում է «յէ», ինչի համար «ե»-ն պէտք է անուանել ոչ թէ երկբարբառ՝ այլ «բաղադրեալ ձայնաւոր»:

«Ե»-ից բացի՝ այդպիսի բաղադրեալ ձայնաւոր է «ո»-ն, որը հնչում է «վո» եւ ոչ թէ «օ»: Օրինակ, «որակ»՝ արտասանում ենք «վորակ» եւ ոչ թէ «օրակ», «որդի»՝ «վորդի» եւ ոչ թէ «օրդի»: Նոյնպէս եւ «Ե»-ի պարագայում «երակ»՝ «յէրակ» եւ ոչ թէ «էրակ», «եղանակ»՝ «յէղանակ» եւ ոչ «էղանակ»:

Համոզուած ենք, որ «Է»-ն ի սկզբանէ եղել է եւ կայ մաքուր ձայնաւոր:

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն «Է» տառը անուանակոչել է «Է»՝ եւ ոչ թէ «Էյ». նաեւ Դիոնիսիոս Թրակացու թարգմանիչը «Է»-ն տեղադրել է ձայնաւորների մէջ՝ եւ ոչ թէ երկբարբառների:

Իսկ «Ե»-ի անունը աւանդաբար հնչում է «յէչ», որտեղ «յէ» երկտառ հնչիւնը ակնյայտ է, բայց եւ այնպէս՝ Թրակացու թարգմանիչը այն չի ներգրաւել երկբարբառների շարքում:

Նկատի ունենալով «է»-ն՝ Աղաեանն ասում է.

«Հնագոյն ժամանակներում նա երկբարբառ է եղել ՛եյ՛, այդ հայտնի է բոլորին. հայտնի է նաեւ, որ ուշ շրջանի գրաբարում նա վերածվել է պարզ ձայնավորի, որ հանգեցրել է նրա եւ ՛ե՛-ի նույնացման»:⁷¹³713. Աղայան, նոյն, էջ 134:

Հարց է առաջանում, թէ ինչո՞ւ Մաշտոցն աւանդել է շփոթութեան տեղիք տուող «է»-ն եւ «ե»-ն՝ եւ չի սահմանափակուել դրանցից մէկով: Ըստ մեզ, դա լուրջ իմաստասիրական խնդիր է՝ ինչը պարզաբանելը լեզուաբանների պարտականութիւնն էր:

Նոյնպիսի քննարկելի «երկւութիւն» կայ «օ» հնչող «աւ»-ի եւ «ո»-ի միջեւ:

Երկրորդ, թէ ովքե՞ր են այն «բոլորը», որոնց յայտնի է չակերտեալ ճշմարտութիւնը, թէ «է»ն «եյ» է եղել ու երկբարբառ՝ պարզ չէ: Եթէ այդ «բոլորը» ընդգրկում է Մեյէ-ին ու նրա հետեւորդներին՝ ապա ասուածը համոզիչ չէ: Արդեօ՞ք այսօր «Էրեբունի» գրելով կարդում ենք «Էյրեբունի», կամ արեւմտահայերը գրելով «ամենագէտ»՝ կարդում են «ամենագէյտ»:

Պարզենք թիւրիմացութեան աղբիւրը, ինչը Աղաեանն ինքն է յուշում:

Անտուան Մեյէն իրաւացիօրէն գտել է, որ մեր «Է»-ն համապատասխանում է Աւեստայի լեզուի ae-ին, ինչը սակայն երբէ՛ք չի նշանակում թէ ae-ն հետեւաբար եւ «է»-ն հնչել են «էյ»: Քանզի Աւեստայի լեզւում «e»-ն նշանակում է ընդհանրապէս «էութիւն»՝ առանց սեռական տարբերակման, իսկ «ae»-ն՝ տառացիօրէն պիտի լինի «արական բնոյթի էութիւն»-ը, ինչը հայոց այբուբենում արտայայտւում է «Է»-ով: Նոյն տրամաբանութեամբ էլ Աւեստայի «oe»-ն պիտի փոխարինի հայոց «Ը»-ին՝ որն «իգական բնոյթի էութիւն»-ն է ներկայացնում:⁷¹⁴714. Եւ ո՛չ թէ «ո»-ին կամ «օ»-ին: Տես՝ «Յօդուած 6»-ը:

Աւեստայից Աղաեանի բերած օրինակները շատ խօսուն են.

Taega>տէգ, gaesa>գէս, paesa>պէս, vaega>վէգ, pairidaeza>պարտէզ, handaesa>հանդէս, ⁷¹⁵715. Էդ. Աղայան, նոյն, էջ 138: որոնց մէջ «ae»-երը համապատասխանել են հայոց «է»-ին՝ ու հնչել են ու հնչում են «է»:

Չիմանալով Աւեստայի «ae»-ի եւ հայերէնում նրան համապատասխանող «Է»-ի իմաստաբանական խորքը՝ գիտնականները հանգել են թիւր եզրակացութիւնների, թէ «Է»-ն հաւասար է «Եյ»-ի:

Հետեւութիւն.- Աւեստայի «ae»-ն եւ մեր «է» ձայնաւորը հնչել են «Է» եւ ո՛չ թէ «էյ»:

Աղաեանի երկրորդ փաստարկն ու եզրակացութիւնն է.

«Շեշտակիր ձայնավորները՝ շեշտից զրկվելով ու նախաշեշտ դառնալով՝ ընկնում են կամ վերածվում Ը-ի, իսկ երկբարբառները վերածվում են պարզ ձայնավորի. Է-ն շեշտից զրկվելով դառնում է Ի, այսինքն կրում է երկբարբառներին հատուկ փոփոխություն ինչպես՝ դէզ-դիզեմ, ուրեմն նա երկբարբառ էր»:⁷¹⁶716. Էդ. Աղայան, նոյն, էջ 134:

Մէջբերուած խօսքը այնպէս է շարադասուած՝ որ կասկած է առաջացնում, թէ՝

1.«Ը»-ն ընդհանրապէս ձայնաւո՞ր է թէ ոչ (երեւոյթին հանդիպեցինք նաեւ Հ. Մուրադեանի մօտ):

2.«Ը»-ն դասւո՞ւմ է պարզ ձայնաւորների շարքում թէ ոչ:

3.«Ի»-ն արդեo՞ք յատկապէս երկբարբառներին առնչուելու կարգավիճակ ունեցող ձայնաւոր է:

Մենք համաձայն չենք Աղաեանի հետեւութեան հետ՝ ահա թէ ինչու.-

«Է»-ն՝ ինչպէս վերեւում նշեցինք, «արական բնոյթի էութիւն»-ն է, եւ շեշտազրկուելով (տկարանալով) չի կարող «Ը»-ի, այսինքն «իգական բնոյթի էութեան» փոխակերպուել: Արուն չի դառնայ էգ: Սա ոչ միայն բնագիտութեան, կենդանաբանութեան, մարդաբանութեան կամ քիմիայի օրէնք է՝ այլ առաւել եւս լեզուի՛ օրէնք է: Հետեւաբար «Է»-ն շեշտազրկուելով չի՚ կարող «Ը»-ի վերածուել, այլ «Ի» ձայնաւորին՝ որը «իմաստութիւն»-«ներոյժ»-«մնացորդ» է նշանակում, ⁷¹⁷717. Տես՝ «Յօդուած 8»-ն, «Իւ» բառարմատի բացատրութեան մէջ: եւ բնագիտական օրինաչափութիւն է՝ որ որեւէ էութիւն փոխակերպուի իրեն համապատասխան էներգիային ու մնացորդին:

Հաստատաբար կարելի է եզրակացնել՝ որ «Է»-ն ոչ «Եյ» է հնչել, ոչ էլ երկբարբառ է:

3.ԵՐԿԲԱՐԲԱՌՆԵՐ

Հայոց բարբառներում առկայ միւս ձայնաւորները հնչեցնելու համար սուրբ Մ. Մաշտոցն աւանդել է շատ հետաքրքիր միջոց: Երկու ձայնաւորների զուգորդութեամբ՝ ստացել է մնացեալ ձայնաւոր հնչիւնները, ինչպէս գրաբարից մեզ ծանօթ «աւ»-ը՝ «օ» հնչիւնով, բոլորիս ծանօթ «ու»-ն, արեւմտահայերիս ծանօթ «իւ»-ը՝ ֆր. «ս» տառի հնչիւնով եւայլն: Ահա այդ երկու ձայնաւորների միացութիւնները կարող են՝

1.առանձին-առանձին բաղկացուցիչ տառերով հնչել՝ ինչպէս «աւ»-ը մի

դէպքում հնչում է «ավ» (Աւետիս),

2.միաձոյլ ինքնուրոյն ձայնաւոր մի հնչիւն ունենալ՝ երբ «աւ»-ը հնչում է«օ»

(աւր-օր):

Դրա համար էլ այդ երկու ձայնաւորների միացութիւնները կոչուել են «երկբարբառ»:

Ի հարկէ լեզուաբանները ճիշդ են՝ երբ «ու»-ն ձայնաւոր են համարում, բայց սխալ են՝ երբ այն պարզ ձայնաւոր են որակում, մինչդեռ երկբարբառ է: Նրանք սխալ են՝ երբ «իւ» երկբարբառը «իվ»-ից բացի վերածել են «յու»-ի, երբ դրա երկրորդ հնչիւնը ճիշդ են պահպանել արեւմտահայերը՝ ֆրանս. «ս» տառի հնչիւնով, ինչպէս «գիւտ» բառում:

Մի քանի այսպիսի ակնյայտ սխալների պատճառով՝ արհեստականօրէն սահմանափակուել են արդի արեւելահայ գրաւոր լեզուի եւ դրանով սնուած հայ մարդու լեզուա-հնչիւնային հնարաւորութիւնները: 4.ՄԱՏԵՆԱԳԻՐՆԵՐԻ և ՄԱԱՆԱԳԷՏՆԵՐԻ կարծիքները՝ երկբարբառների մասին.

Էդ. Աղաեանը գրել է.

«Այսպիսով, վանկ կազմող հնչույթների շարքում մենք կարող ենք ունենալ ա, ո, ե եւայլն. եաւ, ուաւ եւայլն: Եվ որպեսզի վանկարար հնչույթը տարբերել կարողանանք այդպիսի կապակցություն-ներից, վանկի հիմքը կազմող միավորները կոչենք վանկաբունընդհանուր անունով»:⁷¹⁸718. Էդ. Աղայան, նոյն, էջ 104:

Անհեթեթ ենք գտնում «վանկաբուն» տարբերակումը: Յայտնի է՝ որ որեւէ վանկի հիմքը ձայնաւորն է: Գիտնականները պարտաւոր էին այդ ձայնաւորները որոնել ու գտնել՝ եւ «նո՛ր» գիտութիւն յօրինելու կարիքը չէին ունենայ:

Աղաեանը՝ եւ ոչ միայն նա, նշելով երկտառ եւ եռատառ երկբարբառ ձայնաւորները՝ չի՛ անդրադարձել, որ դրանցից իւրաքանչիւրն իր բաղադրիչների հնչիւնով արտասանուելուց բացի՝ ունի նաեւ ինքնուրոյն մի ձայնաւոր հնչիւն:

Ա. Ն. Մուրադեանն ասում է.

«Երկբարբառի բացատրությանը հանդիպում ենք Դավիթ փիլիսոփայի մոտ: Ըստ նրա՝ երկբարբառն այն է, երբ երկու ձայնավորներ մի վանկում միասին լինելովերկու ձայնի զորություն ունեն, կամ երբ երկու ձայնավորներ միասին մի վանկ են կազմում»:⁷¹⁹719. Ա. Ն. Մուրադյան, «Հունաբան Դպրոցը», Եր., էջ 189:

Մէջբերումից պարզւում է, որ երբ երկու ձայնաւորներ զուգորդուելով մի վանկ են կազմել՝ կոչուել են երկբարբառ: Փորձենք ասուածը: Այսօրուայ մեր ընկալումով կ՛ունենանք ո՛չ թէ միավանկ հնչիւն՝ այլ երկվանկ. օրինակ՝ «Էակ» բառում «էա»-ն ակամայ կը հնչի «էյա», «աի»-ն կը հնչի «այի» եւայլն: Բայց ասուածի մէջ կա՛յ ճշմարտութիւն՝ որին պէտք է ուրի՛շ մօտեցում ցուցաբերել:

Հ. Դ. Մուրադեանն իր հերթին Թրակացուց մէջբերել է հետեւեալը.

«Երկբարբառք երկու ձայնաւորք ի միասին լեալք, երկու նշանակս ձայնի ցուցանեն եւ ասին երկձայնք, զի ի միում հեգի սոքա պատահեալքյանուան կամ ի բայի, երկձայն ասի հեգն այն»:⁷²⁰720. Հ. Դ. Մուրադյան, նոյն, էջ 187:

Թրակացին պարզ է ասել, որ «մի՚ հեգի» կամ միահունչ արտասանուող երկու կողք-կողքի գրուած ձայնաւորները կոչւում են երկբարբառ՝ թէեւ հնչած ձայնը «երկձայն» է:

Սա նման է ներկապնակում գտնուող երկու գոյների՝ որոնց խառնուրդից ստացւում է երրորդ մի գոյն, ինչը սկզբունքօրէն կարելի է կոչել «երկգոյն»: Նոյն երեւոյթը առկայ է նաեւ երաժշտութեան մէջ:

Հետեւութիւն 1.-

Պէտք է ունեցած լինենք երկբարբառների մի տեսակ՝ կազմուած երկու պարզ ձայնաւորներից, որոնք միասնաբար հնչել են որպէս մի՛ ձայնաւոր:

Դրանք անուանենք «Բաղադրեալ երկբարբառ ձայնաւորներ»:

Բայց կան նաեւ այլ որակի երկբարբառ ձայնաւորներ:

Խազագրութեան մէջ հանդիպում ենք մի նշանի՝ որը կոչւում է «թաւ», ինչը ըստ մեր դիտարկումների՝ գլխադրուել է յատկապէս երկբարբառների վրայ, ու հնչուն (հնչող) է դարձրել դրա իւրաքանչիւր տառը, ինչպէս «աւ»-ի վրայ դրուելով ունեցել ենք «ավ» հնչիւնը եւ ոչ թէ «Օ»:

Արթուր Շահնազարեանը բերել է թաւ նշանի ( )⁷²¹721. Թաւ նշանը նոյն խորհուրդով օգտագործել են Վենետիկի Մխիթարեան հայրերը՝ 1715-1828 թուականների միջեւ իրենց կազմած աշխարհագրական եւ երկնային քարտէսների տեղանուն- աստղանուններում: օգտագործման հետեւեալ պարագան.

«Երբ ւ (հյուն) հնչյունը գործածվում է իբրեւ կես-բաղաձայն՝ թավ նշանը դրվում է նրա վրա ձայնավորից զանազանելու համար, եւ ցույց տալու համար, որ այն պետք է առանձին արտասանել.

օրինակ՝ հաշիւ, պատիւ, բանիւ, կաքաւ եւ այլն»:

«Այսինքն թավով տիւն=ցերեկ, իսկ առանց թավի տիւն=տ տառի անունն է»:⁷²²722. Ա. Շահնազարյան, «Միջնադարյան խազարվեստը հայ երաժշտական մշակույթի համակարգում», հատոր 1, Եր.1990, էջ 353:

Սրանից իմանում ենք, թէ թաւ-ի առկայութեամբ «տիւ»-ի «իվ» հնչող «իւ» երկբարբառը դրա բացակայութեան հնչել է ֆրանս. «u» տառի նման:

Բերուած օրինակներից հետեւում է, որ թաւով «կաքաւ»-ը հնչել է «կաքավ», իսկ առանց թաւի «աւ-ը պիտի հնչէր «օ»: Հետեւում է, որ թաւ նշանը կիրառուել է ո՛չ թէ «ւ»-ի վրայ՝ այլ երկբարբառների: Դա բացայայտ է Շահնազարեանի բերած մատենագրական այլ օրինակներում եւս: Ըստ նրան, թաւը դրուել է նաեւ ու, աւ, իւ, եւ, այ, ոյ երկբարբառների վրայ, որպէսզի «ու»-ն հնչի «վ», «աւ»-ը «ավ», «իւ»-ը «իվ», «եւ»-ը «եվ», «այ»-ը «այ», «ոյ»-ը «ոյ»:⁷²³723. Ա. Շահնազարյան, նոյն, էջ 354:

Բայց թաւի բացակայութեան դէպքում ինչպէ՞ս պէտք է հնչէին «եւ, այ, ոյ» երկբարբառները: Սրան չի անդրադարձել Շահնազարեանը, ոչ էլ մեր առաջատար լեզուաբաններն ունեն պատասխանը: Հետեւաբար ստիպուեցինք այն որոնել ինքնուրոյնաբար:

Դիոնիսիոս Թրակացին գրել է, թէ բուն երկբարբառները վեցն են.« α ι , α υ , ε ι , ε υ , ο ι , ο υ », ⁷²⁴724. Ն. Ադոնց, նոյն, էջ 5: սակայն հայերէնի թարգմանիչը դրանց փոխարէն նշում է հայկական հինգ երկբարբառներ՝ «աւ, եւ, ու, աի, ոի»: Մինչդեռ մեր կարծիքով, հայոց լեզուի «այ, աւ, եյ, եւ, ոյ, ու» վեց երկբարբառները հերթագայութեամբ եւ քանակով ճշգրտօրէն համապատասխանում են Դիոնիսիոսի բնագրի տուեալներին:

Մէջբերենք Ա.Ն. Մուրադեանի կարծիքը երկբարբառների մասին.

«Որոշ ձայնավորներերկբարբառների կազմութեան ժամանակ ՚առաջադաս՚ էինեւ վանկարար, իսկ ուրիշներ ՚ետադաս՚ եւ ոչ վանկարար: Այս երկու խմբի ձայնավորների զուգորդումից կազմվում էին ՚երկբարբառները՚, որոնք բաժանվում էին ՚բուն երկբարբառների՚ եւ ՚բռնաբարբառների՚ կամ ՚վատաձայների՚»:⁷²⁵725. Ա. Ն. Մուրադյան, նոյն, էջ 187:

Այս պարբերութեան մէջ կայ շփոթ: Քանզի «բուն երկբարբառ» որակուածները վերեւում Դաւիթ փիլրիսոփայի ակնարկած երկու պարզ ձայնաւորներից բաղադրեալ երկբարբառներն են: Իսկ միւս որակաւորումները վերաբերւում են երկրորդ տեսակի երկբարբառներին՝ որոնց մէջ «առաջադաս» եւ «վանկարար» ձայնաւորը կարող է լինել բոլորիս ծանօթ պարզ մի ձայնաւոր կամ երկու ձայնաւորների միաձուլումից առաջացած բաղադրեալ երկբարբառ մի ձայնաւոր: Դրանց ածանցուած «ետադաս» եւ «ոչ վանկարար» անկատար ձայնաւորը կարող է լինել «ւ»-ը կամ «յ»-ն՝ կազմելով «բռնաբարբառ», քանզի բուն ձայնաւորի հնչիւնը երկուսի դէպքում էլ կաշկանդւում է, չափաւորւում է, ընդ որում «ւ»-ի կցման պարագայում արտադրուած ձայնը «վատաձայն» է՝ որովհետեւ դա հնչել է ագլ. «W»-ի նման, ինչպէս «եւ»-ի պարագայում «yew»:

Ըստ երեւոյթին, յոյն քերական Դիոնիսիոս Թրակացու «Արուեստ» երկում կան չհասկացուած նոյնատիպ հարցեր ո՛չ միայն հայ՝ այլեւ մերօրեայ յոյն քերականների մօտ:

Քանզի Աղաեանն ասում է.- «Հունարենը, ինչպես հայտնի է, ուներմիայն իջնո՛ղ երկբարբառներ, որոնց մեջ ոչ վանկարարն էր  կամ »:⁷²⁶726. Էդ. Աղայան, նոյն, էջ 31-32:

Այստեղ կայ ընդհանրական մի թիւրիմացութիւն՝ կապուած յունարէնի բոլոր ձայնաւորների հետ, քանզի ոչ միայն երկբարբառները՝ այլեւ որեւէ ձայնաւոր շեշտազրկուելուց փոխակերպւում է իրենից ցածր որակի մի ձայնաւորի: Եւ սա ճիշդ է ո՛չ միայն յունարէնի համար՝ այլեւ հայերէնի էլ: Ասել թէ յունարէնը «ունե՛ր» իջնող երկբարբառներ՝ սխալ է հիմնաւորապէս, այն առումով, որ թէ՛ յունարէնը եւ թէ՚ հայերէնը ոչ միայն անցեալին են ունեցել ձայնաւորների իջնող սանդղակարգ՝ այլեւ մեր կարծիքով այսօ՛ր էլ ունեն, ինչպէս «սէ՛ր»՝ որտեղ «է»-ն շեշտուած է, բայց «սիրե՛լ»՝ որտեղ «է»-ն փոխարինուեց «ի»-ով, հենց շեշտազրկման պատճառով:

Այս տուեալները կարեւոր են թէ՛ արմատական եւ թէ՛ համեմատական լեզուաբանութեան համար:

5.ՁՍՅՆՍՒՈՐՆԵՐԻ ՍԱՆԴՂԱԿԱՐԳԸ ըստ մեր հետազօտութիւնների

Ինչպէս որ երաժշտութեան մէջ միաւոր ձայների շարքը չի լրանում 8 հիմնական ձայնանիշերով, այլ կան նաեւ 1. կիսաձայններ, 2. քառորդ ձայներ, 3. ածանցեալ-բաղադրեալ ձայների խմբեր՝ մաժէօր եւ մինէօր սանդղակներով, կարծում ենք այդպէս էլ պիտի լինի հայոց լեզւում: Սակայն ձեռնպահ ենք մնում մեր յայտնաբերածները ուղղակիօրէն այդպիսի բաժանումներով ներկայացնելուց՝ որովհետեւ դա կարելի է անել միայն հմուտ երաժշտագէտի եւ ձայնալիքների մասնագէտ ֆիզիկոսի խորհուրդներով:

Ա. Բաղադրեալ(կիսաձայն) երկբարբառ ձայնաւորներ.-

Սրանք երկու հիմքային ձայնաւորների զուգորդումից առաջացող կիսաձայն ձայնաւորներն են:

1.«Եա», որն արտասանուել է երկվանկ «յէա» եւ կամ միավանկ՝ անգլ. «Yet» բառում «ye»-ի հնչիւնով, ինչպէս ասենք «ամեակ» բառը կարող էր հնչել amye’c:

«Եա» երկբարբառը շեշտազրկութեան ժամանակ վերածւում է «ե» ձայնաւորի՝ ինչպէս սեռ. հոլով «քաջութեան», բացառական հոլով՝ «ի քաջութենէ»:

2.«Էա», որն արտասանուել է երկվանկ «էյա», եւ կամ միավանկ՝ ինչպէս «էակ» բառը կարող էր հնչել անգլ. «egg»-ի նման, այսինքն «էա»-ն տուեալ «e»-ի հնչիւնով:

3.«Իա», որն արտասանուել է երկվանկ «իյա»՝ ինչպէս «միակ», «դիակ» բառերում, եւ միավանկ «յա»՝ ինչպէս «Ամասիա», «Եղիա» անուններում:

Սոյն երկբարբառների երկվանկ հնչիւնները չեն մտնում ինքնուրոյն ձայնաւորների շարքը:

«ԻԷ»-ի պարագան.-

Երկու պարզ ձայնաւորներից բաղադրուած «իէ»-ն երբ հնչել է երկվանկ «իյէ»՝ ապա պահպանուել է բառերում նոյնութեամբ, ինչպէս «Դանիէլ», «Մաղաղիէլ» անուններում (հնչել են «Դանիյէլ», «Մաղաղիյէլ»):

Սակայն «իէ»-ն չունի ինքնուրոյն միավանկ հնչիւն, քանզի «ի»-ն մի այլ ձայնաւորից առաջ վերածւում է «յ»-ի, եւ բնականաբար «իէ»-ն պիտի հնչէր «յէ» եւ նոյնանար «ե»-ի հետ, ինչի պատճառով էլ «իէ»-ն չենք մտցնում երկբարբառ ձայնաւորների շարքերը:

Խորենացու Պատմութեան տարբեր գրչագրերում «Մաղաղիէլ»-ը աւանդուել է «Մաղաղյէլ» ուղղագրութեամբ, ինչը սխալագրութիւն ենք համարում, որովհետեւ «իյէ» հնչող «իէ»-ն եւ «յէ»-ն տարբերւում են ոչ միայն հնչիւնով՝ այլեւ իմաստային բովանդակութեամբ:

«ԷԻ»-ի պարագան.-

«Էի»-ն երբ հնչել է երկվանկ «էյի»՝ ապա պահպանուել է բառերում նոյնութեամբ, ինչպէս էական բայում: Բայց միավանկ հնչելու պարագայում փոխարկուել է «էյ» երկբարբառին: Այս պատճառով էլ չի մտնում երկբարբառ ձայնաւորների շարքերը:

Բ. 1/2-րդ չափով հնչող բռնաբարբառներ, որոնք առաջանում են երբ պարզ ձայնաւորին կամ բաղադրեալ (կիսաձայն) երկբարբառ ձայնաւորին կցւում է չափաւորող «ւ»-ը, որպէս կիսաձայն ու 1/2-րդ չափի նշան.

ա. 1/2-րդ չափով հնչող պարզ բռնաբարբառներ.-

4 - 1.«Աւ» - «aw» հնչիւնով, որը այսօր արտասանւում է «ավ»:

5 - 2.«Եւ» - «yew» հնչիւնով, որն այսօր արտասանւում է «եվ»:

6 - 3.«Էւ» - «ew» հնչիւնով, որն այսօր արտասանւում է «էվ»:

7 - 4.«ըւ» - «ըw» հնչիւնով:

8 - 5.«Իւ» - «iw» հնչիւնով, որն այսօր արտասանւում է «իվ»:

9 - 6.«ու» - «wow» կամ «ow» հնչիւնով, եւ ո՛չ թէ ֆր. «ou»-ի նման: Օրինակ «խրատ» բառը սեռ. հոլովում եղել է «խրատու» եւ հնչել «խրատ+ou», իսկ գործ. հոլով նոյնպէս «խրատու»՝ որը սակայն հնչել է «խրատ+օw», ինչը յետագայում փոխարկուել է «խրատով»-ի: Գործիականի պարագայում պէտք է կրած լինէր թաւ նշանը:

Ուրիշ մի օրինակ՝ արմատ բառով: Գրել են «ծու»՝ բայց կարդացել են «ծով»:

Սոյնպիսի իրողութեան հանդիպում ենք հնագոյն մատենագրութեան մէջ:⁷²⁷727. Կիւրեղ Աղեքսանդրացի, «Մեկնութիւն Աստուածաշունչ Ս. Գրոց»: Տես՝ Ա.Ն.Մուրադյան, «Հունաբան Դպրոցը», էջ 129:

Այսպէս. «Զ-ուն եւ զ-ով՝ եբրայեցի հեգենայն ո՛չ ընտրէ ի միմեանց»:

Խօսքը եբրայերէն «ու» տառի («ուաու»-ի) մասին է, որն այդ լեզուի մի բառում հնչել է «ու»՝ իսկ մի այլ բառում «ով», առանց տարբերակող ցուցիչ ունենալու:

Մինչդեռ հայերէնում «ու»-ի տարբեր հնչիւնները զանազանուել են թաւ նշանի առկայութեամբ կամ բացակայութեամբ:

բ. 1/2-րդ չափով հնչող եռատառ բռնաբարբառներ(եռաբարբառներ) .-

10 - 1.«Եաւ» - «ye՚w» հնչիւնով (անգլ. yet բառի «ye»-ին գումարած «w»): Սա չի՛ հնչել «յավ»:

11 - 2.«Էաւ» - «e՚w» հնչիւնով (անգլ. at բառի «a»-ին գումարած «w»):

12 - 3.«իաւ» -«yaw» հնչիւնով, մօտաւորապէս՝ «յավ»:

Գ.Քառորդ չափով հնչող բռնաբարբառներ. առաջանում են երբ պարզ ձայնաւորին կամ բաղադրեալ (կիսաձայն) երկբարբառ ձայնաւորին կցւում է չափաւորող «յ»-ն՝ որպէս բաղաձայն, ու 1/4-րդ չափի նշան:

ա.Քառորդ չափով հնչող պարզ բռնաբարբառներ.-

13 - 1.«Այ» - բառամիջում «այ» արտասանութեամբ, բառավերջում «ա»՝ 1/4-րդ չափով, օրինակ՝ «Արա՛յ»:

14 - 2.«Եյ» - բառամիջում «յէյ» արտասանութեամբ, բառավերջում «ե»՝ 1/4-րդ չափով:

15 - 3.«Էյ» - բառամիջում «էյ» արտասանութեամբ, բառավերջում «է»՝ 1/4-րդ չափով:

16 - 4.«ըյ» - բառամիջում «ըյ» արտասանութեամբ, բառավերջում «ը»՝ 1/4-րդ չափով:

17 - 5.«Իյ» - բառամիջում «իյ» արտասանութեամբ, բառավերջում «ի»՝ 1/4-րդ չափով:

18 - 6.«ոյ» - բառամիջում «woյ» արտասանութեամբ, բառավերջում «wo»՝ 1/4-րդ չափով (այսօր հնչում է միայն «օյ»):

Պէտք է նշել, որ «էւ», «ըւ», «եյ» եւ «ըյ» բռնաբարբառ երկբարբառների ուղղակի օգտագործմանն անձնապէս առայժմ չենք համդիպել մատենագրութեան մէջ, հակառակ որ Դիոնիսիոսի թարգմանիչը նշում է թէ բառի վերջում «ա, ե, ո, ը» ձայնաւորները անպայման ստացել են «յ» (չափի) նշանը: Եթէ մէկն ու մէկը մեր ուշադրութեանն յանձնի այդպիսի ձեւերի առկայութիւնը՝ երախտապարտ կը լինենք:

բ. Քառորդ չափով հնչող բաղադրեալ(կիսաձայն) բռնաբարբառներ⁷²⁸728. «Եռաբարբառներ» -․ Մենք այս բառը չենք օգտագործում, որովհետեւ «եռատառ» իմաստից բացի, նշանակում է «եռահնչիւն», մինչդեռ առկայ եռատառ ձայնաւորներն ունեն միայն երկակի հնչիւն։

19 – 1․«Եայ» - բառի մէջ «ye’y» հնչիւնով (անգլ․ yet բառի «ye»-ին գումարած «յ»), բառի վերջում «ye՛»՝ 1/4/րդ չափով։

20 – 2․«էայ» - բառի մէջ՝ «e’y» հնչիւնով (անգլ․at բառի «a»-ին գումարած «յ»), բառի վերջում «e՛»՝ ¼-րդ չափով։

21 – 3․»Իայ» - բառի մէջ՝ «յայ» հնչիւնով, բառի վերջում «յա»՝ ¼-րդ չափով։

Դ․Բարդ երկբարբառ ձայնաւորներ, որոնք առաջանում են երբ ձայնաւորին միանում է «ւ» կամ «յ» անկատար ձայնաւորը (օրինակ «եւ», «այ») եւ երկուսի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող մի տառ, եւ առաջացնում է նոր ձայնաւոր մի հնչիւն։ Մատենագրութեան մէջ սրանցից ոմանք երբեմն շփոթուել ու փոխարինուել են «եռաբարբառ» կոչուածների հետ։

Ֆրանսերէնի հնչիւնաբանութեան եւ ուղղագրութեան մէջ հանդիպում ենք երեք եւ չորս տառանի միաւորների՝ որոնք մի հնչիւն են արտայայտում։ այդ լեզւում ներգործող բայց անտեսանելի ձայնային տարրերը դրաձել են տեսանելի տառեր՝ ինչպէս արեւելահայերէնի ներկայ ուղղագրութեան մէջ։

Ուղղագրական այդպիսի «ռեֆորմ»-ի պարագան պատմականօրէն նորութիւն չէ, դրան հանդիպում ենք մեր միջնադարեան մատենագրութեան մէջ եւս։

22 – 1․«աւ» - արտասանւում է «Օ»՝ երբ տուեալ երկու տառերի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ո»-ն (ստացւում է «աու»)։

23 – 2․ «այ» - բառի մէջ արտասանւում է «Օյ», բառի վերջում՝ «Օ» - երկուսն էլ ¼-րդ չափով»

«Այ»-ի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ւ»-ն (ստացւում է «աւյ>օյ»)։

Օրինակ՝ գրաբարեան «յայս»-ը հնչել է նաեւ «հօյս»՝ որից էլ առաջացել է արեւմտահայ «հոս»-ը։

«Պայման»-ը հնչել է նաեւ «պօյման»՝ ու Մխիթար Գօշի մօտ դրաձել է «պոման»։

Հ․Դ․ Մուրադեանն յիշատակում է․ «Ողորմեա՛ Դշխունին եւ Պոծառին», ⁷²⁹729. Հ․Դ․Մուրադյան, նոյն, էջ 160։ որտեղ «Պոծառ»-ը «Պայծառ»-ն է, որ նոյնպիսի աղաւաղման է երթարկուել։

Ներկայում Գաւառի բարբառով «Գայանէ» անունը հիմա էլ հնչում է «Գօյան»։

Հայաստանում այսօր էլ «Արայ» անունը կրողին կոչում են «Արօյ»։

Պարսից Զանդ արքթայական տօհմի հիմնադիր Karim Khan Zand-ն ինքնիրեն կոչել է «Vakil-Ro’aya”, իբրեւ «the deputy of Masses”:⁷³⁰730. « Vakil Bath House» բացիկում, www.irancalturalheritage.org. Cultural Heritage Organizateion, Fars Main Office:

«Vakil» նշանակում է «փոխանորդ»-debuty, իսկ «Ro’aya»-ի առաջին հատուածը «Արօյ-Արայ»-ն է, իսկ «aya»-ն՝ տիեզերական Աչքն է, ուստի ունենք «Տիեզերական Աչքի փոխանորդը՝ Արօյ-ն, Աստուծոյ որդին»։

24 – 3.«Եւ – արտասանւում է ֆր․ «Yeux»-ի հնչիւնով, երբ «եւ»-ի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ա»-ն (ստացւում է «եաւ>յէօ»)։

Պարզւում է, որ տարբեր ժամանակներում «Եւ»-ի yeux հնչման անգիտացումից առաջացել են զանազան ուղղագրական տարբերակներ։ Սրանցից ոմանք պահպանել են բառի մօտաւոր նախնական հնչողութիւնը՝ ոմանք ոչ։

Ինչպէս մեզ յայտնի աւանդուած հնագոյն գրաբարեան առ-yeuts հնչող «առեւծ»-ը դարձել է «առիւծ» ( «եւ» > «իւ» անցում ), ապա՝ «առյուծ»:

«Հար-yeur» հնչող «հարեւր»-ը դարձել է «հարիւր», ապա «հարյուր»:

«Prometyeus» հնչող «Պրոմեթեւս»-ը դարձել է «Պրոմեթէոս»:

«Մաթ-yeus» հնչող «Մաթեւս»-ը դարձել է «Մաթէոս» ( «եւ» >«էո» անցում ):

«Մ-yeuk» հնչող «Մեւք»-ը դարձել է «Մեօք» (մեր).

«Արդ-yeuk հնչող «արդեւք»-ը դարձեր է «արդեօք» ( « եւ» >«եօ» անցում ):

«Եւրոպայ» անունն հնչել է նաեւ «Yeu-րոպայ», ինչի մասնակի մնացորդն է անգլ. «Յիւրոպ»-ը:

«Ար-yeun» հնչող «արեւն»-ը արեւմուտքում դարձել է «Օրիոն»՝ ինչպէս հայ. մի շարք բարբառներում, իսկ գրաւոր լեզւում՝ «արիւն» ու ապա «արյուն»:

«Դեւ»-ը հնչել է «Դ-yeu»՝ ինչպէս «Աստուած» բառի հոմանիշը ֆրանսերէնում: «Դեւ» բառի ածանցմամբ «եւ»-ը դարձել է «իւ»՝ «դիւցազուն», եւ ոչ թէ «դեւցազուն»: Որովհետեւ «ե» ձայնաւորը առանձին վերցրած` շեշտազրկուելով փոփոխութեան չի ենթարկւում, երբ «եւ»-ը հնչում է «եվ»: «Եւ»-ը «yeux» հնչելու պարագայում միայն վերածւում է «իւ»-ի՝ ֆր. «ս» հնչիւնով: Քաղդէացւոց ազգաբանութեան մէջ Խորենացու յիշատակած «Տեւտամոս»-ի «եւ»-ը հնչեցնելով «yeux»՝ բացայայտւում է նրա պատմական ինքնութիւնը: Նա Եգիպտացւոց «Թհութմոս» փարաւօնն է` որ Հայոց Զարմայր նահապետին Եթովպական զօրքով ուղարկել է Պրիամոսի օգնութեան, Հելլէնների դէմ: Անցումները եղել են այսպէս.-

«Տեւտամոս >Տյէւտամոս >Տյէաւտամոս > Տյէօտամոս>Tyeutamos, որի «յ»-ն (y) սխալմամբ «հ» ընթերցելով, ու «a» ձայնաւորի արձանագրուած չլինելուն պատճառով` ընթերցել են «Թհութմոս»:

Խորենացու մօտ յաջորդ փարաւօնը կոչուել է «Տեւտէոս»՝ ինչը կարելի է հնչել «Tyeuteus», աղաւաղ՝ «Թհութէոս»:

Չի բացառւում, որ «Տեւտէոս»-ը լինի «Թէոդոս»-ի նախատիպը:

25 - 4.«Եյ» - բառի մէջ արատասանւում է ֆր. «yeuy»-ի հնչիւնով, բառի վերջում՝ «yeux», երկուսն էլ 1/4-րդ չափով: Տուեալ տառերի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «աւ»-ը (ստացւում է՝ «եյ > եաւյ >եօյ >յէօյ»):

26 - 5.«Էւ» - արտասանւում է ֆր.«e» տառի անուան հնչիւնով: Տառերի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ա»-ն (ստացւում է «էաւ >էօ»):

Օրինակ՝ արեւմտահայերը գրում են «էօժենի», ուր «էօ»-ն ( ֆր. «e» ) ծնուել է «էւ»-ից, որի մէջ առկայ է անտեսանելի «ա»-ն (էաւ), եւ այբուբենում «օ»-ի ներմուծումից առաջ կարող էին գրել «էւժենի» ու կարդալ «Էօժենի»: Ռուսերի մօտ այդ անունը հնչում է «Եւգենի»՝ որովհետեւ այդ լեզւում «եւ»-ը չունի երկբարբառային երկրորդ հնչիւնը:

27 - 6.«Էյ» - բառի մէջ արտասանւում է ֆր. «oeil» բառի հնչիւնով, բառի վերջում՝ ֆր. «e» տառի անուան հնչիւնով: Երկուսն էլ 1/4-րդ չափով: Տառերի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «աւ»-ը (ստացւում է «էաւյ >էօյ»):

28 - 7.«Իւ» - արտասանւում է ֆր. «u» տառի հնչիւնով: Երկու տառերր արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ո»-ն (ստացւում է «իու»):

29 - 8.«Իյ» - բառի մէջ՝ արտասանւում է ֆր. «uy»-ի հնչիւնով, բառի վերջում՝ ֆր. «ս» տառի անուան հնչիւնով: Երկուսն էլ 1/4-րդ չափով: Տառերի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ւ»-ն (ստացւում է «իյ >իւյ»):

Օրինակ՝ «Քիւ»-ից առաջացել է «քիյ», որը հնչել է անգ. cue կամ queue բառի նման, որից էլ queen=թագուհի-ն: Նոյն արմատն է պահլ. արքայական «քեյ» տիտղոսը (Շահնամէի «Քեյ Քաուս» -ը), որ պէտք է ուղղել «քիյ» եւ հնչեցնել անգլ. cue-ի նման:

30 - 9.«Ու» - արտասանւում է ֆր. «օu» հնչիւնով: Երկուսի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ա»-ն (ստացւում է «ոաւ):

31 -10.«Ոյ» - բառի մէջ՝ արտասանւում է «ույ», բառի վերջում՝ «ու»: Երկուսն էլ 1/4-րդ չափով: Երկուսի արանքն է մտնում չգրուող բայց ներգործող «ւ»-ն:

Այսպիսով, գտնուած երկբարբառներու ընդհանուր գումարը կ՛ըլլայ 31 միաւոր:

6.ՀԵՏԵՒՈՒԹԻՒՆ.-

Հայոց աւանդական այբուբենը բաղկացած է 36 տառերից, որոնցից 6-ը կատարեալ ձայնաւորններ են, իսկ երկուսը՝ անկատար: Մնացեալ 28 տառերը բաղաձայններ են, բայց քանի որ «ւ» եւ «յ» անկատար ձայնաւորները նաեւ բաղաձայներ են՝ ուստի իրականութեան մէջ ունենք 28+2=30 բաղաձայն, որոնց դիմաց յայտնաբերել ենք 8+31=39 ձայնաւոր, ինչը քննարկելի է:

7.ԻՄԱՍՏԱՍԻՐԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄ

Քննարկենք բարդ երկբարբառներում առաջ քաշուած «չգրուող բայց ներգործող» տառի երեւոյթը:

Որոշ պարագաներում լեզուի մէջ հանդիպում ենք չգրուող բայց հնչող կամ ներգործող ութ ձայնաւորների՝ որոնք են «ա, աւ, է, ը, ո, ւ, ու, յ»:

Սա նորամուծութիւն չէ՛ մեր քերականութեան մէջ:

Չգրուող բայց հնչող «ը» տառի պարագան յայտնի է բոլորիս: Գրում ենք «գնաց»՝ բայց արտասանում ենք ու տողադարձում «գը-նաց», ուր «ը»-ն երկուորեակն է «ո»-ի, այսինքն «գնաց»-ի բուն հիմքը եղել է «գոն-աց» (անգլ. go, gone): «Գո» բառարմատի ածանցմամբ «ո»-ն կորցրել է շեշտը՝ ու վերածուել աներեւոյթ «ը»-ի: Չգրուող բայց հնչող «Ը»-ն նախապէս կոչուել է «լռելեայն իմացուող տառ», մերօրեայ բառապաշարով՝ գաղտնավանկ «ը»: Սակայն ըստ մեզ՝ անուանումները ճիշդ չեն բնութագրում երեւոյթը: Նրանց փոխարէն կարելի է ասել «աներեւոյթ ձայնաւոր»:

Ընկած ձայնաւորին փոխարինող «ը»-ն ընդհանրապէս հնչում է: Սակայն երբ այն չհնչեցնելու անհրաժեշտութիւն է եղել (ասենք ոտանաւորների մէջ)՝ խազագիր մատեանները սղման միջակայքին դրել են սոսկ նշանը(), ինչպէս օրինակ «յօդս ցնդեց»-ի «դ»-ի եւ «ս»-ի միջեւ՝ նրանց վերեւում:

«Ո»-ն իգական բնոյթն է, եւ որպէս պատկեր՝ ունի ամանի կափարիչի տեսք:⁷³¹731. Տես՝ Յօդուած «6»-ը: Երբ բառարմատի ածանցման պատճառով «ո»-ն ընկնում է ու փոխարինւում չգրուող բայց հնչող «ը»-ով՝ նա ձեռք է բերում «անտեսանելի ծածկոյթ» իմաստը:

Սակայն «ո»-ին փոխարինող «ը»-ն (իգական էութիւնը) չի՚ կարող ֆիզիկապէս փոխարինել նրան՝ որովհետեւ գրուելու պարագայում աղաւաղում է բառի իմաստը, ուստի հնչում է բայց չի գրւում:

«Գնաց»-ի «գո»-ի օրինակով խօսենք: «Գո»-ի «ո»-ն նշանակում է, որ «գ»-գոյը ծածկուել է կամ աներեւութացել է: Բայց քանի որ այն փոխարինելու եկած «ը»-ն «իգական էութիւնն» է՝ այն գրելով պիտի ունենայինք «գոյը ծածկուած լինելու վիճակից վերածուեց իգական էութեան»: Մինչդեռ գնացողի բնոյթը անփոփոխ է՝ եւ գնալու գործողութիւնը կապ չունի գնացողի բնոյթի հետ, ուստի «ը»-ն չի՚ գրւում:

«Աներեւոյթ տառ» դառնալու օրէնքին ենթակայ են նշուած միւս ձայնաւորներն էլ:

«Ա»-ն աստուածայինն է, որ կայ ու գործում է, բայց մեծաւ մասամբ մեզ համար մնում է անտեսանելի: Այդ պատճառով էլ հայերէնի որոշ բառերում առկայ սկզբնատառ «Ա»-ն այլ լեզուներում ընկել է (երեւի թէ այդ լեզուները կրողների Աստծուց հեռացած լինելուն պատճառով) ինչպէս տեսանք «Արայ»-Րա-Ray»-ի ու «Արօյ-Roy-Roi»-ի համեմատութիւններում, եւայլն:

«Աւ»-ը անտեսանելի Աստուծոյ անտեսանելի հոգին է, որ ամեն տեղ կարող է միջամտել ու ներգործել՝ առանց շօշափելի դառնալու:

«Հիւն» կամ «վիւն» տառը բումերանգն է՝ եւ հոգու պատկերը:⁷³²732. Տես՝ Յօդուած «5»-ը: Երբ հոգին գործում է՝ նրա ազդեցութիւնը զգալի է դառնում: Հոգին նաեւ մարմնաւորուելով՝ դառնում է տեսանելի անձ: Անմարմին վիճակում նա գոյութիւն ունի՝ բայց անտեսանելի է մնում մեզ:

«Ու»-ն երկրի հոգեւոր լոյսն է, ինչպէս ջուրը, լաւան, օդը, էլեկտրական հոսանքը լարերի մէջ, շնչաւոր էակում առկայ ներուժը, որոնք որոշ պայմաններում ընկալելի կամ տեսանելի են դառնում, երբեմն էլ ոչ:

«Յ»-ն լուսապսակ-աուրան է, էլեկտրոմագնիսական դաշտը, որ գործում է ու մի տեղ շօշափելի է դառնում, բայց յաճախ մնում է աներեւոյթ:

«Է»-ն կամ էութիւնը գոյութիւն ունի՝ բայց միշտ չէ որ մեր մօտ է ու տեսանելի:

Անբնական պիտի լինէր՝ որ մարդու մտածողութեան, հոգեբանութեան, լեզուի եւ բառապաշարի մէջ առկայ «Աստուած»-ը, «Հոգի»-ն եւ «Լուսապսակ»աուրան գոյութիւն չունենային տառերում:

Բարդ երկբարբառներում յայտնուող աներեւոյթ տառի պարագան ներկայացնենք օրինակով:

«Բոյս» բառը կարելի է կարդալ թէ՛ «բօյս» եւ թէ՚ «բույս»: «Բույս» հնչելու պարագայում նրա մէջ առկայ է աներեւոյթ բայց գործող «ւ»-ը՝ հոգին, այսինքն տուեալ բոյսը շնչող է, կենդանի՝ ինչպիսին թաղարի մէջ ծաղկող բոյսն⁷³³733. Բոյս-ը անգլերէնի bush=թուփ-ն է: Արաբ. «բուստան=պարտէզ»-ը՝ ժողովրդական «բոսթան»-ը «բոյս-իտուն»-ն է: է, չքաղուած բանջարեղէնն է կամ պտուղը: Իսկ «բօյս» արտասանելու պարագայում յայտնի է դառնում՝ որ տուեալ ծաղիկը կամ պտուղը քաղուած է, անհոգի է:

«Լոյս»-ը հնչել է «լօյս»՝ երբ նկատի ունեցել են բնական լոյսը, իսկ «լույս»՝ երբ խօսել են շնչաւոր էակի մասին, մտքից ու հոգուց բխած վերացական ընկալուող լոյսի մասին, եւայլն: «Կոյս» բառն ունի երկու իմաստ, «կողմ» եւ «անառատ աղջիկ»: Ինչպէ՞ս կարող ենք զանազանել իրարից: «Կօյս» հնչողը «կողմ»-ն է՝ իսկ «կույս»-ը «աղջիկ»-ը, քանզի «ւ» կամ «հոգի» ունի: Այս օրինակներով իմացաք թէ ինչպէ՞ս են առաջացել որոշ բառերի բարբառային տարբերակները:

8.ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ

Վերը ակնարկեցինք ձայնաւորների հիմնական 2/4-րդ եւ 1/4-րդ չափերին: Սակայն ձայնաւորներն ունեն նաեւ հիմնական 4/4-րդ ու 3/4-րդ չափեր:

Հայերէնի ձայնաւորների թուաքանակը 39-ից բարձրանում է 52-ի՝ երբ գործի է դրւում չորս չափերի սանդղակը:

Աղաեանն ասու է.

«Ձայնաւորները բաժանվում են երկարների եւ կարճերի … Ինչպես գիտենք, հին հայերենը չէր զանազանում ձայնավորներին ըստ քանակի, թեեւ Դիոնիսիոսի քերականության թարգմանության մեջ հայերենի ձայնավորներն էլ բաժանվում են երեք կարգի (երկայնք, սուղք, երկամանակք), եւ մեկնիչները զանազան ձեւերով բացատրում են դա…»:⁷³⁴734. Էդ. Աղայան, նոյն, էջ 257:

Արդէն իսկ տեսանք կարճ հնչող (ւ, յ) անկատար ձայնաւորները, եւ նրանց ներգործութեամբ միւս ձայնաւորների տեւողութիւնները: Հիմա տեսնենք թէ Թրակացին ի՞նչ նկատի ունի «երկայնք, սուղք, երկամանակք» ասելով:

Դիոնիսիոս Թրակացին «Յաղագս Ոտից»⁷³⁵735. Ն. Ադոնց, նոյն, էջ 43: գլխում անուղղակիօրէն խօսում է վանկի ու նրանում առկայ ձայնաւորի տեւողութեան չափման աստիճանակարգերին շուրջ, այսպէս.

«Ոտ են պարզք երկոտասանք. եւ ի սոցանէ երկշարավանգք չորք եւ եռավանգք ութ:⁷³⁶736. Նշենք որ «յունաբան» վերջոյթները փոխարինել ենք «հայկաբան»-ով:

Թարգմանենք. «Տասներկու պարզ ոտքեր կան, որոնցից երկշար վանկով՝ չորս հատ, եւ երեք վանկով՝ ութ հատ»:

Բարեբախտաբար թարգմանիչը բերել է օրինակներ՝ որոնցով հասկանալի է դառնում ասուածը, ⁷³⁷737. Մենք ենք աւելացրել օրինակների «շեշտ ու երկար»-ները, ինչպէս եւ տողավերջի փակագծուած չափերը: այսպէս.-

(ա.) Եւ երկավանգք են այսք.

ա. Համբոյր - յերկուց երկայնաց՝ քառամանակ, որգոն՝ Մա՜շ-դո՜ց: (2/4+2/4=4/4)

բ.Մեծասար - յերկայնէ եւ յաղաւտէ՝ եռամանակ, որգոն՝ Դա՜ւ-ի՚՛թ: (2/4+1/4=3/4)

գ.Մեծավերջ - յաղաւտէ եւ յերկայնէ՝ եռամանակ:⁷³⁸738. Օրինակ չունի: (1/4+2/4=3/4)

դ. Անգայտ - յերկուց աղաւտաց՝ երկամանակ, ինչպէս Ե՚՝նո՚՝ք: (1/4+1/4=2/4)

 

Սոյն օրինակներից երեւում է՝ որ «երկշարավանգք» կոչածը «երկվանկանիներ» են:

(բ.) Եւ եռավանգք ութ.

ա.Ստեղն, յերկայնէ եւ յերկուց աղաւտաց՝ քառամանակ, որբար՝

Ա՜բ-րա՚՝-ա՚՝մ: (2/4+1/4+1/4)

բ.Վերջատանջ - յերկուց աղաւտաց եւ յեզէ երկարէ՝ քառամանակ, որպիսի՝

Սո՚՝-ղո՚՝-մո՜վն: (1/4+1/4+2/4)

գ.Քողաբորբ - յերկարէ եւ յաղաւտէ եւ յերկայնէ՝ հինգամանակ, որգոն՝

Ա՜մ-բա՚՝-կո՜ւմ: (2/4+1/4+2/4)

դ.Քողաղաւտ - յաղաւտէ եւ յերկարէ եւ յաղաւտէ՝ քառամանակ, որզան՝

Փի՚՝-ղի՜պ-պո՚՝ս: (1/4+2/4+1/4)

ե.Հաւեղ - յերկուց երկարաց եւ յաղաւտէ՝ հինգամանակ, որզան՝

Յո՜վ-սէ՜-պո՚՝ս: (2/4+2/4+1/4)

զ.Աւարտեղ, յաղաւտէ եւ յերկուց երկարաց՝ հինգամանակ, որպիսի՝

Ստե՚՝-փա՜ն-նո՜՝ս: (1/4+2/4+2/4)

է.Ներգեւ՝ յերից աղաւտաց, եռամանակ, որպիսի՝ Ի՚՝-սա՚՝-ա՚՝կ: (1/4+1/4+1/4)

ը. Սոնք՝ յերից երկարաց, վեցամանակ, որպիսի՝ Յո՜վ-հա՜ն-նէ՜ս: (2/4+2/4+2/4)

«Համբոյր», «Մեծասար», «Մեծավերջ» եւ միւս անուանումներով օրինակները ներկայացնում են երաժշտական 12 տակտերը (կշռոյթները), որոնք հայերենում կոչուել են «ոտք» կամ «ոտեր»:

Բայց ոչ միայն:

Տուեալ օրինակները ցոյց են տալիս՝ որ հայերէնում իւրաքանչիւր բառ ի սկբանէ ունեցել է հնչողութեան իւրայատուկ չափ ու կշիռ: Բայց սա մեր շօշափած նիւթի սահմաններից դուրս է:

Թրակացու թարգմանչի կողմից «ամանակ» բառը օգտագործուել է որպէս մի բառի վանկի կամ վանկերի տեւողութեան չափման միաւոր, ինչի հետ մենք համաձայն չենք: Ինչո՞ւ:

Պարզենք «ամանակ» տերմինի բովանդակութիւնը:

«Ամանակ»-ը կառուցուած է «աման» եւ «ակ» բաղադրիչներից, երբ «աման»-ը «պարունակիչ անօթ» է, որը կարող է ընդգրկել մի՛ որոշակի նիւթ: Բառերի պարագայում մի՛ ձայնաւոր ընդգրկող «աման»-ը մի վանկն է:⁷³⁹739. Բաղաձանները բառի մարմինն են ներկայացնում, իսկ ձայնաւորները՝ հոգին։

«Ակ»-ը «ամբողջութիւն» է, բառի պարագայում՝ ամբողջ բառն է, որի մէջ կարող են լինել մէկ եւ աւելի «աման»-վանկեր: Պատկերացրէք մի քանի աչքանի ամանը:

Հետեւութիւն 1.-

«Ամանակ»-ը որպէս «տերմին»՝ կարող էր ցոյց տալ մի վանկանի բառ: «Ամանակք» ձեւում՝ կարող էր ցոյց տալ բազմավանկ բառ: Իսկ «երկամանակ»-ը, «եռամանակ»-ը, «քառամանակ»-ը, «հինգամանակ»-ը եւ «վեցամանակ»-ը հերթականութեամբ պիտի ցոյց տային 2, 3, 4, 5, եւ 6 վանկանի բառեր, մինչդեռ Թրակացու թարգմանիչը ներկայացրել է որպէս երկու կամ երեք վանկանոց բառերի վանկերի հնչողութեան չափման միաւորներ, ինչն էլ թիւրիմացութիւնների տեղիք է տուել:

Հետեւութիւն 2.-

«Ակ»-ը նշանակում է ոչ միայն «ակունք», «աղբիւր», «աչք», «անիւ»՝ այլեւ տառացիօրէն «մէկ ցիկլ», «մէկ պտոյտ»: Իսկ «պտոյտ-շարժումը» ենթադրում է տեւողութիւն՝ ուստի եւ «ամանակ»-ը կարող էր լինել նաեւ տեւողութեան միաւոր:

Սակայն հնագոյն ժամանակներից (Մաշտոցի միջոցով) Թրակացու թարգմանչին հասանելի են եղել երաժշտական չափման 2 միաւորների յստակ հայկական անուանումները: Դրանք են.

1.Աղօտը՝ 1/4-րդ չափ:

2.Երկայնը՝ 2/4-րդ չափ:

Թարգմանիչը չի յիշատակել 3/4-րդի եւ 4/4-րդի չափման առանձին միաւորները:

Եթէ նա «երկամանակ»-ի տակ ներկայացրել է 1/4+1/4 տեւողութեան երկվանկանի բառ՝ ապա «երկամանակ»-ը կարող էր հասկացուել նաեւ 2/4-րդ չափ, համազօր «Երկայն»-ին: Նոյն կերպ էլ «եռամանակ»-ը համազօր կը լինէր 3/4-րդ չափին, իսկ «քառամանակ»-ը՝ 4/4-րդ չափին:

«Ամանակ»-ը ի հարկէ առնչութիւն ունի «ժամանակ» բառի հետ:

«Ժամանակ»-ը «աման-մարմնի» «պտոյտ-ցիկլի» «ժիրութեա՛ն» պահն է, գործունէութեա՛ն ժամանակամիջոցը, ուստի եւ շեշտուա՛ծ պահը:

Ակնյայտ է, որ «ա»-ն մի տեղ հնչել է 2/4-րդ չափով (Մա՜շ-դո՜ց), մի այլ տեղ՝ 1/4-րդ չափով (Ա՜բ-րա՚՜-ա՜մ): Ի հարկէ կարող է հնչել նաեւ բոլոր մնացեալ չափերով՝ ինչպէս միւս կատարեալ ձայնաւորները:

Պահպանուած բարբառներում էլ հանդիպում ենք բառերի երգեցիկ հնչիւնների, ձայնաւորների երկարացող ու կարճացող չափերի՝ ինչպէս Լոռեցիների մօտ, ինչպէս Քեսաբցին է ասում՝ «Ժա՜՜մը քանի է», «քա՜՜րը ինկաւ»՝ «ժամ»-ի եւ «քար»-ի «ա»-ի 4/4-րդ չափով:

Ըստ երեւոյթին, երբ բառերի վրայ չկան ձայնաւորի չափը սահմանող նշաններ՝ խազեր, ապա 4/4-րորդ «քառամանակ» կարգը պիտի լինի շեշտակիր ձայնաւորի տեւողութիւնը, 3/4-րդ «եռամանակ»-ը՝ ոչ շեշտակիր ձայնաւորի տեւողութիւնը: Այս երկու կարգերի դասի մէջ են մտնում.-

1.միատառ բաց ձայնաւորները,

2.երկբարբառ (երկտառանի բաղադրեալ) բաց ձայնաւորները:

Իսկ «ւ» եւ «յ» կիսաձայն տառերը բացի իրենց հնչիւնային, իմաստային եւ թուային արժէքներից՝ ունեցել են նաեւ ձայնաւորների տեւողութիւնը կարգաւորողի յատկանիշ, ինչպէս գրաբարեան եւ արեւմտահայ ուղղագրութեամբ «Արայ»-ն՝ որն հնչում է «Արա՛»:

Երաժշտագիտութեան մէջ «ւ»-ը պատկերող ձեռքի շարժումը 2/4-րդ չափի նշանն է, իսկ «յ»-ն՝ 1/4-րդի: Ուստի «ւ»-ով եւ «յ»-ով աւարտուող ձայնաւորներն ու երկբարբառները կոչում ենք «փակ»:

Նոյնպիսի մի պարագայի հանդիպել ենք արդի պարսկերէնում, օրինակ «կ՛ունենայ» իմաստով խօսքը գրւում է «խւահադ շոտ»՝ բայց հնչում է «խա՜հադ շոտ», որտեղ առաջին «ա»-ն պարտադրաբար հնչում է 2/4-րորդ չափով եւ ոչ պակաս, քանզի նրան նախորդել է «ուաու»-«ւ»-ն:⁷⁴⁰740. Ըստ մեր դիտարկումների՝ Պարսից արդի քերականութիւնը չունի երեւոյթի բացատրութիւնը։ Ի տարբերութիւն հայերէնի՝ Պարսից մօտ ձայնաւորի տեւողութիւնը չափաւորող տառը գրւում է ձայնաւորից առաջ:⁷⁴¹741. Նաեւ այլ լեզուներում այդպէս է։

Երկամանակ (2/4) եւ «աղօտ» (1/4) կարգերին ենթակայ են ըստ ուղղագրութեան «փակուած» ձայնաւորները՝ որոնք ունեն երկու դիրք.

1.մասնակիօրէն փակուած ձայնաւորներ՝ «ւ» տառով աւարտուող ու 2/4-րորդ չափի տեւողութեամբ,

2.«փակուած» ձայնաւորներ՝ «յ» տառով աւարտուող եւ 1/4-րորդ չափի տեւողութեամբ:

Ներկայացնենք օրինակով.-

1.Շեշտուած «Ա» ձայնաւորը պիտի լինի «քառամանակ»՝ 4/4-րորդ չափի տեւողութեամբ:

2.Անշեշտ «Ա» ձայնաւորը պիտի լինի «եռամանակ»՝ 3/4-րորդ չափի տեւողութեամբ:

3.Երբ «Ա» ձայնաւորին կցուել է «ւ» տառը՝ ապա «աւ»-ը պիտի ունենայ 2/4-րորդ չափի տեւողութիւն:

4.Երբ «Ա» ձայանաւորին կցուել է «յ» տառը՝ ապա «այ»-ը պիտի ունենայ 1/4-րորդ չափի տեւողութիւն:

Յօդուածի խորագրում «Եօթնագրեանք»-ից բերուած հատուածում տեսանք թէ «եօթնագրեանք»-ը կարող է նշանակել նաեւ «եօթ հնչիւնները» կամ «եօթ հնչիւնանիները»: Եթէ հետեւելու լինենք վերջին մտքին՝ ապա հիմնական 8 ձայնաւորներից 7-ն պիտի ունենան 7-ական նրբերանգ: Այս դէպքում ձայնաւորների ամբողջական թուաքանակը կարող է լինել (7x7=) 49 + 1⁷⁴²742. «Եօթնագրեանք»-ում չյիշատակուած ութերորդ «յ» ձայնաւորը: , այսինքն 50 միաւոր:

Մեր յայտնաբերած բոլոր տեսակի ձայնաւորները իրենց ամանակներով (տեւողութիւններով)` տալիս են հետեւեալ պատկերը.-

 

	4/4	3/4	2/4	1/4	2/4	3/4	4/4
1	ա'	ա՜	աւ (aw)	այ	այ (oy)	աւ՜ (օ՜)	աւ' (օ")
2	ե'	ե՜	ե ւ (yew)	եյ	եյ (Fr. yeuy)	ե ւ՜(Fr. yeux)	ե ւ' (Fr. yeux)
3	է'	է՜	էւ (ew)	էյ	էյ (Fr. oeil)	էւ՜ (Fr. eux)	էւ' (Fr. eux)
4	ի'	ի՜	իւ (iw)	իյ	իյ (fr .uy)	իւ՜ (Fr. u)	իւ' (Fr. u)
5	ո'	ո՜	ու (ow)	ոյ	ոյ (f. ouy)	ու՜	ու'
6	ը'	ը՜	ըւ (yw)	ըյ	-	-
7	եա'	եա՜	եաւ	եայ	-	-
8	էա'	էա՜	էաւ	էայ	-	-
9	իա' (յա)	իա՜	իաւ (yaw)	իայ (yay/yoy)	-	-

Ամփոփելով մեր ուսումնասիրութեան արդիւնքը՝ հանգեցինք նրան, որ ձայնաւորների քանակը ըստ տեսակի՝ դեռեւս հասնում է 38-ի, ⁷⁴³743. Ցանկից հանենք 3/4-րդ չափով ներկայացող ձայնաւորները: իսկ ըստ որակի՝ 52-ի:

Տուեալ կարգերը կենսական նշանակութիւն ունեն.

1.լեզուի բարբառային հնչիւնաբանութիւնը վերլուծելու եւ ճիշդ գրի առնելու համար.

2.բառակազմութեան եւ ստուգաբանութեան խնդիրները լուծելու գործում.

3.բառերի իմաստաբանութիւնը վերլուծելու գործում.

4.խազերի առոգանութիւնները ճշգրտելու հարցերում:

Մեր համոզմամբ, այս կամ այն ուղղագրութիւնը որդեգրելու շուրջ տարուող վէճերը անիմաստ եւ անպտուղ կը լինեն՝ եթէ հաշուի չառնուեն եւ առաւել եւս չյստակեցուեն վերեւում արծարծուած խնդիրները: