ՆԱՃԱՐԵԱՆ ՄՈՎՍԷՍ ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐՁՐԱՎԱՆԴԱԿԻ
ԿԱԶՄԱՒՈՐՈՒՄՆ
ՈՒ
ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԾԱԳՈՒՄԸ
Երեւան
Հեղինակային հրատարակութիւն
2021
ՀՏԴ 93/94
ԳՄԴ 63,3
Ն 270
Նաճարեան Մ․
Ն 270
Հայկական բարձրավանդակի կազմավորումն ու հայ ժողովրդի ծագումը/Մ․ Նաճարեան․- Եր,։ Հեղ․ հրատ․, 2021․ 45 էջ։
Գիրքը ընդգրկում է երկիր մոլորակի կազմաւորման պատմութիւնը, այնտեղ քաղաքակրթութեան սկզբնաւորումը առաջին բնակիչների կողմից, ապա եւ երկրածին մարդ արարածի արարման հանգամանքները, նրան արարողի, արարման վայրի, բնակութեան վայր "դրախտի այգու" տեղադրման տուեալներն ու ժամանակագրութիւնը։ Ներկայացուած է մեծ ջրհեղեղի իրողութիւնն ու ժամանակը, հետեւանքներն ու մարդկութեան նոր կեանքի սկզբնաւորումը։ Ապա երկիր մոլորակի սառցապատման հանգամանքներն ու ժամանակագրութիւնը, որին հետեւում է հալոցքն ու Բաբելոնի աշտարակի շինարարութիւնը։ Դրա հետեւանքով հասունանում է մարդկութեան բաժանումը ազգերի, եւ լեզուների առաջացումը։ Միեւնոյն ժամանակ կազմաւորւում է Հայ ժողովուրդն իր բնօրրանում Հայկ Նահապետի առաջնորդութեամբ։ Այսքանը հակիրճ։
Գիրքը նախատեսուած է հայագիտութեամբ զբաղուող բոլոր մասնագէտների եւ ոչ մասնագէտների համար, նաեւ առհասարակ աշխարհի այն բոլոր մարդկանց համար, որոնց յուզում է երկիր մոլորակի անցեալը, ներկան ու ապագան։
Հեղինակի կողմից
ՀՏԴ 93/94
ԳՄԴ 63․ 3
ISBN 978 - 9939 - 0 - 3726 - 4
© Նաճարեան Մ․, 2021
Մեր խորին շնորհակալութիւնը կը յայտնենք պատուարժան պարոն ՇԱՀԻՆ ՅՈՒՍԵՖԵԱՆԻՆ՝ իր անձնուրացաբար նուիրումին հայ բառ ու բանին, նաեւ այս գրքի հրատարակումը հովանաւորելու յանձնառութեան համար։
"Հազար տարում ձեր կառուցած սուտերի տաճարը
մի ակնթարթում կը քանդեմ,
ու երեք ակնթարթում կը կանգնեցնեմ
Ճշմարտութեան Տաճարը"։
Աւետարանն Քրիստոսի
Ա․ Գիրք Արարչութեան
Մարդկութեան հասած այլեւայլ ազգերի կրօնական ու հաւատամքային Սուրբ Գրքերն ասում են, որ Աստուած նախ արարել է երկինքն ու երկիրը։ Իսկ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց Լուսաւորիչն աւելացնում է, թէ Աստուած երկինքն ու երկնային մարմինները արարելուց յետոյ՝ այնտեղ արարել է նաեւ երկնքի մտաւոր-հոգեւոր էակներին, որից յետոյ անցելէ երկրի խնդիրներին։
Սա նշանակում է, որ տիեզերքում բացի մեզանից՝ կան նաեւ այլ մտածող ու գործող էակներ, եւ մենք մենակ չենք մեր տեսակով։
Երկիր մոլորակի կազմաւորման մասին կան յունական, հռոմէկան, սումէրական, հնդկական, արաբական, պարսկական, նոյնիսկ բնիկ ամերիկացիների բազմաթիւ չհասկացուած առասպելներ, ինչպէս հայ իրականութեան մէջ Վահագնի Երգն է։
Երգի սկզբում աւելացրել ենք այնտեղ բացակայող «Աստուած» բառը, եւ ամեն ինչ ընկել է իր տեղը, այսպէս․
-"(Աստուած) երկնում էր երկինքը, երկնում էր երկիրը եւ ծիրանի ծովը։ Ծովն ունէր կարմրիկ եղեգնիկ[1], եղեգնիկի փողից նախ ծուխ էր ելնում, ապա բոց էր ելնում, եւ բոցերի վրայ սաւառնում էր խարտեաշ պատանեկիկ Վահագնը[2]"։
Այսպիսով երկնքի եւ երկնայինների արարման փաստը ամրագրելուց յետոյ՝ երգի շարունակութիւնը վերաբերւում է ամբողջովին ջրով ծածկուած երկիր մոլորակի վրայ ցամաքի կազմաւորման գործընթացին, երբ անկազմ երկրի երկնակամարում է յայտնւում երկնքում արարուած էակներից Վահագնը[3], որ պատանի տարիքում լինելով հանդերձ՝ ղեկավարել է երկիր առաքուած տիեզերանաւն ու նրա անձնակազմը։
Քանզի պատանեկիկ բառի "եկիկ" հատուածը թէեւ հայերէնում նշանակում է "եկած", սակայն սումէրները կամ սումէրագէտները դրա "Իկիկի" ընթերցուած ձեւում՝ այն բացատրել են որպէս "տիեզերանաւի հրամանատար, նաւապետ"։
Վահագնի անձը՝ սումէրական առասպելներում․
Մերօրեայ անուանի հրեայ հետազօտող եւ գրող Զախարիա Սիտչինն իր «12-րդ Մոլորակը» գրքում գրում է․
«Սումէրները հաւատում էին, որ Էնլիլը (Վահագնը) երկիր-մոլորակ է ուղարկուել շատ առաջ՝ քան երկրի բնակեցումը շնչաւոր էակներով, ու այնտեղ քաղաքակրթութեան առաջացումը։ Էնլիլը Ան-ի[4] անդրանիկ որդին է, որ ծնուել է իր տիեզերական բնակավայրում, բայց երկիր-մոլորակ է ուղարկուել անյիշելի ժամանակներ առաջ, որի պատճառով էլ համարուել է երկնային ու երկրային աստուածների գլխաւորը։ Երկնքում նա արքայազուն է, իսկ երկրի վրայ՝ կառավարիչ»։[5]
Նրա առաքելութիւնն է եղել ջրածածկ երկիր մոլորակի ընդերքը ճառագայթային ալիքներով բորբոքելով՝ դուրս բերել հրաբուխ, որի լաւաներից էլ պիտի ձեւաւորուէր երկրի վրայ առաջին ցամաքակղզին։
Առաջին եղեգնիկ-հրաբուխն է եղել ներկայիս Վանայ լճի արեւմուտքում բարձրացող Նեմրութ լեռը, 3050 մ․ բարձրութեամբ։
Յունական առասպելների տուեալներով երկիր-Գէայից ծնուած հրաբուխները անուանել են հուր շնչող բազմագլուխ «հրէշներ»[6], երբ որեւէ լեռնաշղթայ բաղկացած է լինում տասնեակ լեռնագլուխ-գագաթներով։
Արաբական առասպելն ընդարձակելով երկրի կազմաւորման այս ընթացքը՝ ասում է, որ երկիրը ծածկող ջրերից առաջին դուրս ելած ցամաքակղզին պատճենել է երկնքի Ցուլ կենդանակերպը։
Սակայն Ցուլ կենդանակերպի ներկայ երկնային պատկերն ընդգրկում է Ցուլի միայն գլխամասը, որն աշխարհագրականօրէն կոչուել է Տաւրոյ Բերան[7], այսինքն Ցուլի Բերան, որ պատմութիւնից մեզ յայտնի է որպէս "Տուրուբերան" (Տարօն-Տուրուբերան, տես՝ "Պատկեր 1"-ը)։
Ցուլ կենդանակերպի երկրային առաջին պատճէն Տաւրոյ Բերանը
Պատկեր "1"
Ամբողջական Ցուլը պատկերող լեռնաշղթան կոչուել է Հայկական Տաւրոս (Տես՝ պատկեր "2")։
Հայկական Տաւրոս լեռնաշղթան
Պատկեր "2"
Ի՞նչ կապ ունի "Ցուլ" բառը "Տաւրոս"-ի հետ, պիտի ասէք։
"Տաւրոս" անուան հիմքը "տաւր"-ն է (tor-o), "տաւար"-ը, որն ընդունուած է "ցուլ" հասկանալ։
Առասպելը շարունակում է ասելով, որ Ցուլի մռութը ջրի մէջ էր։ Այդ ջուրը ներկայիս Վանայ լճի արեւմտեան կէս հատուածն է։
Տաւրոյ Բերան-ը, հետեւաբար եւ Ցուլ կենդանակերպը պատկերում է Հայոց այբուբենի "Ա" տառն իր թուային "1" արժէքով՝ որպէս առաջին արարուած ցամաք։ Հնարաւոր է, որ երկնքում էլ Ցուլը եղած լինի առաջին արարուած համաստեղութիւնը։
Ուստի եւ հազարամեակներ շարունակ, մինչեւ իսկ Աքեմենեանների օրերում՝ երկրի յաջորդական տիրակալները "Ցուլ" տիտղոսն են կրել, որպէս երկրի առաջին դէմք (օրինակ՝ Եգիպտական գրականութեան "Ցուլ Ապիս"-Աժդահակը)[8]։
Երկրի ցամաքը կազմաւորող Վահագնը առաջնորդուել է արարչական սկզբունքով, եւ ամեն ինչ զոյգերով է արարել։ Ահա այս սկզբունքով էլՎահագնը Ցուլի հանդիպակաց կողմին արարել է Կովը[9], որից էլ իմանում ենք, որ Կով+կասեան լեռնաշղթան Հայկական Տաւրոսի զոյգն է։
Մինչ այդ, ջրի տակից հրաբխային երկրորդ ժայթքումով կազմուել է Հայկական Տաւրոսի Սասնայ լեռնազանգուածը, որն երկրի վրայ համապատասխանել է Ցուլին յաջորդող Երկուորեակ կենդանակերպի պատկերին, այբուբենի «Բ» տառին՝ «2» թուային արժէքով։
Թէ ինչո՞ւ Երկուորեակ։
Քանի որ այն երկրի վրայ կազմաւորուող ցամաքի երկրորդ հատուածն է եղել, եւ ոչ միայն։ Տես՝ Պատկեր "3"-ը եւ "4"-ը։
Սասունի Լեռներ Ցուլ-Այբն ու Երկուորեակ-Բենը
Պատկեր "3" Պատկեր "4"
Այսքանից յետոյ Վահագնը՝ գուցէ թռչող փոքր սարքով, մի աստղանաւորդ է իջեցրել Սասնայ լեռների վրայ[10], եւ այդ լեռները դարձել են տիեզերածինների երկրորդ տունը երկնայինից յետոյ, որի պատճառով էլ Երկուորեակը ներկայացնող "Բ" տառը կոչւում է "բեն=կառոյց", որից էլ բնակարանը, նաեւ "Բ" տառի յունական ու արաբական անունը՝ "բետտա-բետ=տուն" իմաստով։
Իսկ Վահագն-Էնլիլը առաջին ժամանակներում անձնապէս երկիր չի իջեւանել։
Ըստ սումէրական յայտնի առասպելներին՝ երկիր առաջին իջեւանողը կոչուել է "Էնկի"։ Սուրբ Գրոց հայերէն տարբերակում նա յիշատակուած «Ենովք»-ն է, իսկ հայկական առասպելաբանութեամբ՝ նա յայտնի է Տօրք Անգեղ անունով։
Էնկին յայտնի է նաեւ ՀԱՅԱ մակդիրով։ Տես՝ պատկեր "5"-ի կենտրոնական անձը։
Էնգի-Հայա-ն՝ կենտրոնին
Պատկեր "5"
Նա իջեւանել է Սասնայ Սիմսար լեռան տարածքին, եւ նրա հետ մէկտեղ իջել են 28 հոգի, 14 այր ու 14 կին զոյգերով։
Սրանք այսօրուայ ընկալումով "այլմոլորակայիններ" են՝ սակայն այս եզրոյթը ճիշդ չենք գտնում, որովհետեւ նրանք ծագումով արեգակի մոլորակներից չեն, այլ հեռաւոր համաստեղութիւններից, ուստի նրանց կարելի է անուանել "տիեզերականներ"։
Հայ մատենագրութեան մէջ նրանք կոչուել են Անգեղներ, Դեւեր, Այլեր, Քաջքեր, Ուռնաւորներ, Սկայորդիներ (երկնքի որդիներ), Սուռնապաներ եւայլն։ Այլ ժողովուրդներ նրանց կոչել են Անգելներ՝ որպէս հրեշտակներ։ Սուրբ Գրոց մէջ նրանք երբեմն նոյնիսկ վերանուանուել են "աստուածներ", փոխարինելով "դեւ" բառից առաջացած «դիւցազուններ» եզրին։
Աստուածաշունչ մատեանը նրանց ընդհանրական անունով կոչուել է "Եւանգել" (արաբ․ "Ինջիլ" կամ "Ինգիլ", որպէս Նոր Կտակարան), ինչը մատնանշում է նրա «հեղինակներ»-ին՝ Անգեղ Տան Անգեղ-հրեշտակներին։ Ուստի անհեթեթ է Աստուածաշնչի հեղինակութիւնը վերագրել որեւէ երկրածին մարդ արարածի, թէկուզ մարգարէի։
Ինչո՞ւ են նրանք կոչուել Անգեղ-Անգելներ։
Որովհետեւ երկիր իջեւանած առաջին տիեզերականների ծագումը եղել է երկնքի Անգղ/Կարապ համաստեղութիւնից։
Մի ժամանակ ետք նրանք Սասնայ լեռներից իջել ու հաստատուել են լեռնաշղթայի հարաւային փեշերին, այդ օրերում՝ համատարած ովկիանոսի ափին, եւ իրենց նստավայրը անուանել են Անգեղ Տուն։
Ահա եւ հասանք մեր պատմահայր Խորենացու նկարագրած Տօրք Անգեղին։ Քանզի սումէրների յիշատակած կամ սումէրագէտների ընթերցած Էնկի անունը աղաւաղումն է նոյն ինքն Անգեղ բառի, որից էլ "Տաւրոսների Անգեղ" Տօրք Անգեղը՝ այլապէս "հրեշտակը"։
"Անգեղ Տուն" բնակավայրի "Անգեղ" անունը ժամանակների հոլովոյթում աղաւաղուելով՝ ներկայիս դարձել է «Էգիլ» գիւղանուն։ Տես՝ Պատկեր "6"-ը։
Անգեղ Տուն
Պատկեր "6"
Նրանց խորհրդանիշն է եղել Անգղ համաստեղութեան մանրակերտը (Տես՝ Պատկեր "7"), ինչպիսին կրել են Եգիպտական փառաւօններն իրենց ձեռքին։
Անգ(ղ)
Պատկեր "7"
Քանզի այն կրելով՝ փառաւօնները ցանկացել են շեշտել իրենց ծագումը Անգղ համաստեղութիւնից (ներկայիս Կարապից, «Հիւսիսային Խաչ» մակդիրով)։
Ի սկզբանէ սրանից է առաջացել խաչի պաշտամունքը առհասարակ մարդկութեան եւ հայ իրականութեան մէջ, Քրիստոսից հազարամեակներ առաջ, ու շարունակուել է քրիստոնէութեան պայմաններում, եւ ոչ թէ Քրիստոսի խաչելութեան գաղափարից։ Յուդայացիք Քրիստոսին խաչ են բարձրացրել՝ ասելու համար թէ իրենք այնքան հզօր են, որ նոյնիսկ Աստուծոյ Որդուն կարող են խաչին մեխելով ուղարկել իր ծագման վայրը։
Անգղ/Կարապ համաստեղութեան խորհրդանիշից է բխում Հայոց այբուբենի "Գ" տառի ձեռագիր փոքրատառ ձեւը, որ մինչեւ այսօր օգտագործւում է արեւմտահայերի մօտ (Պատկեր "8")։
Փոքրատառ ձեռագիր "Գ"-ը՝ Անգ-ի ձախ կէսը
Պատկեր "8"
Վիկտոր Համբարձումեանն էլ է գրել նոյն ձեւով։ Տես՝ գրութիւնը
Արաբական առասպելներից տեղեկանում ենք․
«Երկրային Ցուլն արարելուց յետոյ՝ Արարիչն արարեց երկնային եօթնաշերտ զմրուխտեայ-բիւրեղեայ քարի պատճէնը երկրի վրայ, եւ այն դրեց Ցուլի ոտների տակ որպէս յենարան, որ նա չսուզուի ջրերի յատակը»։
Այդ բիւրեղեայ ակնաքարը Բիւրակնեան լեռնազանգուածն է, որն էլ իր հերթին երկրի վրայ պատկերում է երկնքի յաջորդ Խեցգետին կենդանակերպը։ Տես՝ Պատկեր "9"։
Բիւրակնեան/Սերմանց լեռներ
Խեցգետին/Խեչափառ կենդանակերպի երկրային առաջին պատճէնը
Պատկեր "9"
Ըստ հայկական աւանդուած քարտէսագրութեան՝ Բիւրակնեան լեռնազանգուածը կոչուել է նաեւ Սերմանց, եւ պատկերել է հայոց այբուբենի "Ս" տառը։
Արաբական առասպելը շարունակում է․ «Այդ քարը նոյնպէս չունէր յենարան, դրա համար էլ Աստուած ստեղծեց երկնային Կետի (կետ ձկան) պատկերով երկրային Կետը՝ եւ բոլոր արարուածները յենուեցին Կետի մէջքին»։[11]
Կետ համաստեղութեան առաջին պատկերը երկրի վրայ աշխարհագրականօրէն ընդգրկում է Վանայ լճի արեւելքի Վասպուրականի լեռները (Տես՝ Պատկեր «10»)։
Վասպուրականի Լեռներ՝
Կետ համաստեղութեան երկրային Ա․ պատկերը
Պատկեր «10»
Այս լեռնաշղթայից ու նրա անունից առաջացած Հայկական նահանգի «Վասպուրական» անունն ինքնին բխում է «վիշապ+ուռ-ական» նախահիմքից, այսինքն "երկնային ովկիանոսի Կետ ձուկ"-ից։
Քանզի հնագոյն պատմութեամբ Կետը կոչուել է «Վիշապ», որը ոչ մի կապ չունի երեւակայական երկգլխանի կամ բազմագլուխ օձի հետ։
Հայերէնի "վիշ"-ը անգլերէնի fish-ն է, ձուկը, "ապ"-ն էլ անգլ․ "up"-ն է, "վերեւ" իմաստով, ուստի "վիշապ"-ը "երկնային ձուկ" է, բայց ոչ Ձուկ կենդանակերպը, այլ Կետ համաստեղութիւնն է։
Ըստ այնմ նրա երկրային տարածքի բնակիչները կոչուել են «վիշապազուններ»։
Սակայն յետագայում Վիշապը բաժանուել է երկու մասի, գլխամասային, որը պահպանել է "Կետ"-ը ներկայացնելու հանգամանքը (Տես՝ Պատկեր «11»)։
Սա մեր երեւակայութեան արգասիքը չէ, մեզանից 1800 տարի առաջ Եգիպտացի աշխարհագրագէտ Պտողմէոսը մ․թ․ երկրորդ դարում նոյնպիսի քարտէս է գծագրել, ուր Վանայ լճի հարեւանութեամբ, «Տոսպիտու Ռեգիօ» կոչուած տարածքին պատկերել է Կետը, Տես՝Պատկեր«12»։
Կետի երկրորդ պատկերը՝ Պտղոմէոսի Ասիայի III քարտէսը
Վանայ լճի արեւելքում II-րդ դար մ․թ․
Պատկեր "11" Պատկեր "12"
Երկնքի Վիշապ համաստեղութեան կիսուելով՝ նրա ստորին պոչային մասը անուանուել է Հիդրա (Տես՝ Պատկեր "13")։
Կետի պոչի տարածքը՝
Հիդրա-Լուծ Համաստեղութեան երկրային պատկերը
Կետ համաստեղութիւնը հայոց այբուբենում պատկերւում է "Ն" տառով, քանի որ Կետի անունը արաբական առասպելներով յիշատակւում է որպէս "Նուն", իսկ սա "Ն" տառի անունն է (հայոց այբուբենով «Նու», արաբական այբուբենով «Նուն»)։
Իսկ Հիդրա-Լուծ համաստեղութիւնը ենթադրում ենք, որ պիտի ներկայացնի մեր այբուբենի "Ք" տառը։
Երկրագնդի վրայ կազմաւորուող առաջին Մայր Ցամաքը եղել է Հայկական լեռնաշխարհը, յստակ սահմաններով (Տես՝ Պատկեր «14»), որի լեռնաշղթաներն ու մեծ գետերը առհասարակ ներկայացրել են համաստեղութիւնները, իսկ լեռնագագաթները` աստղերը, որոնք հիւսիսային կիսագնդից դիտուած 36 համաստեղութիւնների պատճենումներն են երկրի վրայ։
Պատկեր «14»
Կազմաւորուած առաջին ցամաքից են բխել դրախտի չորս գլխաւոր գետերը՝ Եփրատն ու Տիգրիսը, Փասիս/Փիսոն/Երասխը (Տես՝ Պատկեր "15"), եւ Գեհոն/Ջէյհանը (Տես՝ Պատկեր "16")։
Քսենոֆոնի Նահանջ բիւրոցն Դրախտի Գեհոնը՝
ու Փասիս/Փիսոն/Երասխ գետը Կիլիկիայի Ջէյհան գետը
Պատկեր «15» Պատկեր «16»
Այնտեղ գտնուել ու շահագործուել է առաջին ու ազնուագոյն ոսկու հանքը՝ Ճորոխ գետի Օլթի վտակի աւազանում, ինչին ակնարկում է Աստուածաշունչը։ Տես՝ Պատկեր «17»
Օլթու ազնուագոյն ոսկու հանքավայրի աւազանը
Պատկեր «17»
Ժամանակների հոլովոյթում Տաւրոսեան հրեշտակների զարմերը կայք են հաստատել նաեւ երեւելի դարձած այլ հողատարածքներում՝ ինչպէս առաջին Ղրիմեցիները, յիշատակուած որպէս Տաւրոսցիներ։ Նաեւ Անգղիոյ կամ Անգլիոյ մէջ՝ քանզի կղզու անունը մատնում է այնտեղ հաստատուած առաջին բնակիչների ինքնութիւնը։
Վերադառնանք պատմութեան ընթացքին։
Էնկի-Տօրք Անգեղը շատ է սիրել ձկնորսութիւնը։ Նա իր հետ տիեզերքից բերած ձկների համար երկու ջրաւազան է կառուցել Եփրատի մի վտակին վրայ, ու այնտեղ ձկներ բազմացնելով՝ դրանք լցրել է Եփրատի մէջ։ Այդ աւազանները մինչեւ այսօր գոյութիւն ունեն Ուրֆա-Եդեսիայ քաղաքում (Տես՝ Պատկեր «18» եւ «19»)։
Պատկեր "18" Պատկեր "19"
Աբրահամի աւազանները՝ Ուրհայում
Նրանք կոչւում են Աբրահամի աւազաններ՝ որոնք պահպանւում են որպէս սրբութիւն։
Նրանց շուրջ կառուցուած Ուրֆա-Ուրհայ քաղաքը երկիր մոլորակի վրայ հիմնուած առաջին քաղաքն է։
Սակայն անհրաժեշտ է իմանալ, որ բուն Աբրահամը՝ նոյն ինքն Էնկի-Հայայի որդի Հովիւ Դումուզի-Ահուրամազդա-Արամազդն է, եւ ոչ թէ հրեաների խաշնարած նախահայրը։
36․000 տարի կառուցողական աշխատանքներ տանելուց յետոյ՝ Էնկի-Հայա-Տօրք Անգեղը երկնքից հրահանգ է ստացել, որ երկրի վրայ տիեզերանաւ ընդունելու առաջին հարթակը պատրաստի, որովհետեւ Էնլիլ-Վահագնը ցանկացել է երկիր այցելել։
Էնկի-Հայա-Տօրք Անգեղն իր թռչող փոքր սարքով օդ է բարձրացել, ու վերեւից ցամաքը դիտելով՝ որոշել է ընդունման կայանը կառուցել ցամաքի հիւսիս-արեւելեան կողմում գտնուող ամենապատշաճ սարահարթին վրայ։
Սոյն տարածքի հիւսիս-արեւմտեան եզրին կառուցել է բանաւան, որը կոչել է Կարս (կառուցուած երկրորդ քաղաքը երկրի վրայ), որ եւ նշանակում է «տիեզերանաւեր», իսկ տիեզերանաւի ընդունման կայանն ստեղծելով Կարսի սարահարթի հարաւ-արեւելքում՝ այն կոչել է Նախիջեւան։ Այս սարահարթը դարձել է երկնքի Պեգաս (թեւաւոր ձի) համաստեղութեան առաջին պատկերը երկրի վրայ (Տես՝ Պատկեր "20")։
Բուն Նախիջեւանը՝ Կարսի սարահարթում
Պատկեր "20"
Պեգաս համաստեղութիւնը հայոց այբուբենում ներկայացուած է "Պ" տառով եւ «պարոյր» ու «պաշտպան, պահապան» իմաստներով։ Պեգասի Հայկական աստղաբանական անունը ըստ մեզ կոչուել է "Անդաստան"։
Վահագն/Էնլիլն իր հետ երկիր է բերել աշխատաւորներ ու կապի սարքեր։ Նա Էնկիի որդի Հովիւ Դումուզի/Արամազդին հրահանգել է երկրի հողից ու միւս տարերքներից արարել ՄԱՐԴ արարած, որն իր սերունդներով պիտի փոխարինէր հրեշտակազուններին՝ որպէսզի մարդ արարածը շարունակէր երկիրը մշակելու նրանց աշխատանքները։
Հազարամեակներ անց, ցամաքի ընդարձակման պատճառով, եւ Արիական քաղաքակրթական արշաւանքներից յետոյ՝ երկրի վրայ ստեղծուել է Պեգասի երկրային երկրորդ խօսուն քարտէս-պատկերը (Տես՝ Պատկեր «21»)։
Ասիայի քարտէսը՝ Թռչող Պեգասի պատկերով
(Հեղինակ Գերմանացի Հայնրիխ Բունտինգ, Հաննովր 1551 թ.)
Պատկեր «21»
Անցնենք ժամանակագրութեան
Երկրի վրայ առաջին քաղաքակրթութեան հիմնադրման վերաբերեալ մեզ հասած երկու թուարկութիւններ կան։ Բերոսոսի տուեալներով՝ մինչեւ ջրհեղեղ երկրի պատմութիւնը կազմել է 432․000 տարի, որին գումարելով ջրհեղեղից մինչեւ մեր օրերը (2010 թ․ մ․թ․)՝ ունենում ենք 469․370 տարի։
Իսկ միւսը Սումէրական արքայացանկն է[12], ըստ որի մեզանից առաջ անցել է 278․578 տարի։
Մենք ընդունել ենք երկրորդը, որն առաւել հին տուեալ է եւ ըստ մեզ աւելի հաւաստի է։
Ըստ սումէրական արքայացանկի՝ մինչեւ Նօյեան ջրհեղեղը երկրի վրայ գահակալած ութ տիրակալների ժամանակագրութիւնը կազմում է 241․200 տարի։
Նախաջրհեղեղեան ժամանակամիջոցը՝ 241․200 տարի։
Ջրհեղեղից մինչեւ սառցապատում՝ 20․500 տարի։
Սառցապատումից մինչեւ հալոցքի սկիզբը՝ 4․202 տարի։
Հալոցքի սկզբից մինչեւ Սարգոն Աքքադացի՝ մօտ 2․064 տարի։
Սարգոն Աքքադացուց մինչեւ Քրիստոս՝ մօտ 2․750 տարի։
Քրիստոսից յետոյ մեր թուարկութիւնը՝ 2․010 տարի։
Երկրի առաջին տիրակալից մինչեւ մեր օրերը՝ մօտ 272․726 տարի։
Եթէ նկատի ունենանք արքայացանկի թիւերի որոշ ոչ էական խախտումները՝ ապա այս թիւը հասնում է 278․587 տարուան։
Սումերական Արքայացանկից բխած ժամանակագրութիւն
Առիւծ Մհերի տիրակալութիւնը՝ մեզանից 141․787-ից 105․787 տ․ա։
Ցորենագոյն մարդու արարումը՝ մեզանից 115․000 տարի առաջ
Ծուռ Դաւութի տիրակալութիւնը՝ մեզանից 55․987-ից 37․387 տ․ա․
Ջրհեղեղ մեզանից 37․387 տարիառաջ
Գոմերի տիրակալութիւնը Քիշում՝ մեզանից 37․387-ից 36․187 տ․ա․
Նոր տեսակի մարդկանց արարումը՝ մեզանից մօտ 34․227 տարի առաջ
Փոքր Մհերի տիրակալութիւնը՝ մեզանից 32․637-ից 31․797 տ․ա․
Հայկի տիրակալութիւնը՝ մեզանից 17․403-ից 16․203 տ․ա․
Սառցապատման սկզիբը՝ մեզանից 16․887 տարի առաջ
Կադմոսի տիրակալութիւնը՝ մեզանից 16․202-ից 16․102 տ․ա․
Գիլգամէշի տիրակալութիւնը՝ մեզանից 16․101-ից 15․975 տ․ա․
Սառցապատման գագաթնակէտը՝ մեզանից 14․727 տարի առաջ
Հալոցքի սկիզբը՝ մեզանից 12․567 տարի առաջ
Բելի տիրակալութիւնը՝ մեզանից 12․018-ից 11․115 տ․ա․
Հայկի յաղթանակը՝ մեզանից 11․115 տարի առաջ
Սարգոն Աքքադացի՝ մեզանից 4․769 տարի առաջ
Այս ցուցակներով պարզ է դառնում, որ Նօյեան ջրհեղեղը տեղի է ունեցել մեզանից մօտ 38․000 տարի առաջ։ Դրանից յետոյ իշխել են Յաբեթի որդի Գոմերի սերունդները, իրենց Քիշ նստավայրից։ Իսկ Նօյի առաջնեկ Զրուան-Փոքր Մհեր որդին իշխանութեան է եկել ջրհեղեղից 4780 տարի յետոյ։
Վերադառնանք պատմութեան ընթացքին։
Բ․ Գիրք Արարչութեան
Հովիւ Դումուզի-Արամազդն[13] ստանցնելով երկրի 5-րդ կառավարիչ-հրեշտակապետի պարտականութիւնը՝ հաստատուել է Դերսիմի Մնձուրեան լեռներում, որոնց զանգուածն էլ երկրի վրայ պատկերում է Առիւծ կենդանակերպը (Տես՝ Պատկեր "22"), այդ պատճառով էլ նա ինքն էլ կոչուել է նաեւ Առիւծ Մհեր։
Մնձուրեան Լեռներ
Առիւծ կենդանակերպի առաջին պատճէնը
Պատկեր "22"
Առիւծ կենդանակերպը պատկերում է հայոց այբուբենի "Ղ" տառը «երկրային լոյս» իմաստով, որն այլ լեզուներում փոխարինւում է "Լ"-ով։
Արամազդ/Առիւծ Մհերն իր նոր բնակավայրից արեւելք՝ Երասխ գետի ափերին տնկել է այգի, որը կոչել է Բասէն, եւ Դրախտի Պարտէզ (Տես՝ «Պատկեր «23»)։
Բասէնի դաշտը՝ Դրախտի Պարտէզը
Պատկեր "23"
Ապա նա Մնձուրից գնացել է մի քիչ արեւելք, ուր Բիւրակնեան լեռներն են (Տես՝ Պատկեր "24"), եւ այնտեղ, Վարդոյ կոչուած վայրում (մինչեւ այսօր նոյնանուն հայաբնակ քաղաքատիպ աւանն է), իր արեան կաթիլի բաղադրութեամբ արարել է առաջին երկրածին ցորենագոյն մարդուն՝ Ադամին ու նրա կնոջը, եւ այդ առիթով էլ նա ստացել է նաեւ Էա (Էութիւն արարող) մակդիրը։ Սա պատահել է մեզանից շուրջ 115․000 տարի առաջ, նրա իշխանութեան 27․400-րդ տարում։
Ադամի արարման վայրը՝ Խեցգետնի Բիւրակնեան լեռները
Պատկեր "24"
Ապա ինչպէս Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն է ասում, առաջին զոյգից արարել է տասին, որն էլ վերածել է հարիւր զոյգի, սա էլ հազարի ու ապա տասը հազար զոյգի, ու բոլորին տեղաւորել է Բասէնի դաշտի իր տնկած նշեալ պարտէզում։
Ի հարկէ մարդկանցից ամեն մի խումբն արարուել է արեան գաղտնագրի (DNK-ի) փոքրիկ փոփոխութեամբ, ուստի երկրագնդի առաջին մայր ցամաքին վրայ առաջացել են իրարից զանազանուող ցորենագոյն մարդիկ, կլոր թէ երկարագանգ, շէկ թէ սեւամազ, կապոյտ թէ սեւաչեայ, բարձրահասակ թէ կարճահասակ մարդիկ։ Ահա թէ որտեղի՞ց են յայտնուել Ադամի որդիների կանայք։
Հետեւաբար Հայկական Բարձրավանդակի տարածքում ի սկզբանէ ապրել են ցորենագոյն մարդու բոլոր տարբերակները։ Սակայն մինչեւ Նօյեան ջրհեղեղը՝ երկիր մոլորակի վրայ գոյութիւն չեն ունեցել մաշկի միւս երեք գոյնի մարդկանց տեսակները (բայց եղել են այլ գոյներով տիեզերածիններ)։
Մարդն արարելուց յետոյ՝ երկրի վրայ 5-րդ Հրեշտակապետ ու առաջին արարիչ Հովիւ Դումուզի-Առիւծ Մհերն իր ենթականերին ժողովի է հրաւիրել, նրանց ներկայացնելու համար արարուած երկրածին մարդուն։
Հրեշտակներից մէկն առարկել է, ասելով թէ այս արարուած մարդը պիտի ապականի երկիր մոլորակը, նաեւ արիւն պիտի հեղի, ուստի եւ սխալ էր նրան կեանքի կոչելը։
Հրեշտակապետը պատասխանել է․ "Կան բաներ, որ դուք չգիտէք, այնպէս որ ձեր դատողութիւններն ու մտայոգութիւնները ի զուր են"։
Ապա նա ներկաներին մի տասնեակ հարցեր է տուել, որոնց չեն կարողացել պատասխանել նրանք։ Նրանցից մէկն ասել է․ «Տէր իմ, դուք ինչ որ մեզ սովորեցրել էք, միայն այդքանը գիտենք»։
Հրեշտակապետը կանչել է արարուած էակին, ու նոյն հարցերն ուղղել է նրան, եւ Ադամը ճգրտօրէն պատասխանել է բոլոր հարցերին։
Հրեշտակապետն ասել է ներկաներին․ «Տեսնո՞ւմ էք, որ այս արարուածը ձեզանից շատ աւելի բան գիտի, ուստի դուք պարտաւոր էք երկրպագել նրա առաջ»։
Ընդդիմադիր հրեշտակը (յունական Կրոնոսը) կրկին խօսք է վերցրել ու ասել․ «Ես երկնածին եմ իսկ սա երկրածին-հողածին է, ուստի երբէք չեմ երկրպագի նրա առաջ»։
Ահա այսպէս է սկսել հակառակորդ դարձած հրեշտակի պատերազմը ընդդէմ Աստուծոյ կամքի եւ մարդու գոյութեան։ Նա է որ Եւային մղել է գայթակղութեան, նա է որ Կայենին մղել է սպաննելու եղբօրը՝ Աբելին, որպէսզի ապացուցի իր իրաւացիութիւնը։ Եւ այդ քօղարկուած պատերազմն ու մարդկութեան ողբերգութիւնը շարունակւում է մինչ այսօր։
Եւ այդ Կրոնոս-հրեշտակը մեր Սասնայ Ծռերում ներկայանում է որպէս առաջին Մսրայ Մելիք, որ վաստակել է "սատանայ", նաեւ «շայթան» մակդիրները, "բաժան բաժան անող" եւ «սայթաքեցնող» իմաստներով։ Իսկ նրա որդի կրտսեր Մսրայ Մելիքը ոչ թէ եղել է Առիւծ Մհերի որդին (ինչպէս աւանդուած է էպոսում)՝ այլ նրա ձեռնասունը, Քրոնոսի որդի յունական Զեւսը։
Ահա սատանայի եւ նրա հետեւորդների գործունէութեան պատճառն ու բնութագիրը։ Ինչպէս որ միւս հրեշտակները՝ նա որոշակի գիտելիքներ ունեցել է ի հարկէ, ունեցել է ֆիզիկապէս սաւառնելու կարողութիւն, սակայն կորցնելով իր փառը՝ լուսեղէն աուրան, զրկուել է նաեւ իր զօրութիւններից, ու պատկերուել է որպէս սողուն, օձ, ապա եւ «վիշապ», ու դարձել է մարդկութեան ոխերիմ հակառակորդը։
Հողածին առաջին մարդու արարման ժամանակը՝ ըստ մեր Պատմահայր Խորենացու
Նա ասում է, թէ ջրհեղեղը տեղի է ունեցել "Սատակմամբ մարդկան զազրագործաց՝ դարուն/տարուն երրորդի"։[14]
Ի հարկէ այստեղ կայ աղաւաղում եւ չհասկացուած միտք, քանզի մարդու արարումից 300 տարի կամ 3 տարի յետոյ չէ որ եղել է Նօյեան ջրհեղեղը։
"Տարուն"-ի "Տար" արմատը՝ տարիների մի ամբողջական պարբերաշրջանն է, որն արեգակնային չափումներով՝ երկրային 25.920 տարին է, կամ լուսնային չափումներով՝ հաւասար է 28․800 տարուան, ըստ այնմ 3 տար-ն արեգակնային չափումներով անում է 25.920x3=77.760 տարի։
Հետեւաբար կարող ենք ասել, որ Ադամն արարուել է ջրհեղեղից 77․760 տարի առաջ, իսկ մեզանից 115․760 տարի առաջ "Հովիւ Դումուզի"-ի[15] կողից, եւ երկրի նրա կառավարման ժամանակամիջոցում, ինչը համապատասխանում է սումէրական արքայացանկի տուեալներին։
Ջրհեղեղի ժամանակագրութեան կենդանաշրջանը
Պէտք է ասել, որ վաղնջագոյն ժամանակագիրները ժամանակը հաշուարկել ու գրանցել են կենդանակերպերի պարբերաշրջանների հիմքով, դրա համար էլ աստղագիտութիւնը կամ աստղաբաշխութիւնը ի սկզբանէ եղել է կարեւորագոյն զբաղմունք եւ ուսումնական առարկայ։
Մեր հաշուարկներով՝ Նօյեան ջրհեղեղը տեղի է ունեցել Առիւծ կենդանակերպի իշխանութեան օրերին, ուստի դրանից ետ գնալով 77․760 տարի՝ գտնում ենք նաեւ մարդու արարման կենդանաշրջանը, որը զուգադիպում է Խեցգետին/Խեչափառ կենդանակերպի իշխանութեան տարիներին։
Ի՛նչ խորհուրդ է կրում "Խեցգետին/Խեչափառ" կենդանակերպը
Նրա անուան առաջին "Խեցգետին" տարբերակը յուշում է, որ Խեցգետնի երկրային տարածք Բիւրակնում[16] (Տես՝ Պատկեր "25") արարուած մահկանացու մարդու հոգին իր "խեցին" կամ մարմինը յանձնում է հոսող "գետին" կամ գուցէ "գետնին", այսինքն մահանում է, քանզի նա մահկանացու է։ Իսկ անուան "Խեչափառ" տարբերակը յուշում է, որ խեցի-մարմինը փառ, այլապէս Աստուածային հուր (Ահուր) է ստանում, ուստի եւ մարդկային մարմինը կեանքի է կոչւում։
Բիւրակնեան/Սերմանց լեռներ
Խեցգետին/Խեչափառ կենդանակերպի երկրային առաջին պատճէնը
Պատկեր "25"
Մարդու մարմինը ձեւաւորողն ու նրա կենսատու Աստուածային հուրը մատակարարող անձը յունական առասպելներում կոչուել է Պրոմեթեւս (ըստ բառի կառուցուածքին՝ «փառը մատուցող թէոս/թեւաւոր»), որ նոյնինքն Ահուրամազդա/Էա-ն է։
Համեմատութեան համար ասենք, Հնդկական առասպելաբանութեան "Ագնի" աստուծոյ մակդիրներից է "Պրամատի"։ Սա աղճատուած եւ պակասաւոր մի տարբերակն է "Պրոմեթեւս"-ի, եւ նշանակում է "փառը (Ահուր-աուրան[17]) մատուցող", երբ նա մեզ յայտնի է նաեւ "Մատթեւոս" անուամբ ("Մատուցող թեւաւոր" բաղադրութեամբ), որ ոչ պատահաբար՝ Աստուածաշնչեան Նոր Կտակարանի առաջին գրքի անուանակիր առաքեալի անունն է նաեւ։
Վայնախեան առասպելաբանութեամբ՝ շանթահարող աստուածը (Զեւսը) յաւերժական տանջանքի է մատնել "հուրը գողացող" ու մարդկանց տուող Պհարմատային։ Պարզ է, որ Պհարմատա եւ Պրամատի անուններն առաջացել են "Փառը մատուցող" "Պրոմեթեւս"-ից։
Սումէրական առասպելաբանութեամբ՝ Քսիսութրայի (Նօյի) հօր անունը յիշատակուել ու կարդացուել է "Ուբարա-Տուտու"[18]։ Սա էլ ծագած պիտի լինի "Ուպ" (անգլ․ "up"), հայերէն "ապ", "փառայ" եւ "տու=տալ" արմատներից, իսկ երկրորդ "տու"-ն էլ "թեւ" բառի այլընթերցումն է, հետեւաբար այդ "անունը" բովանդակում է "երկնային փառը տուող թեւաւորը կամ հրեշտակը" խօսքը։
Սումէրական գրութիւններով ասւում է նաեւ, որ "Էա" (էութիւն արարող) աստուածն է մարդուն արարողը։ Մինչդեռ նրանց մօտ "Էա/Հայա" են կոչուել թէ՛ Էնկի-ն, որ ճարտարապետ է եղել ու կառուցել է առաջին երկու քաղաքները երկրի վրայ, եւ թէ՛ նրա որդի Հովիւ Դումուզի/Պրոմեթեւս/Կադմոսը, այս անգամ նաեւ որպէս "Ուպփառատուտու"։[19]
Պրոմեթեւս անուան հնդկա-վայնախեան "Պրամատի/Պհարմատա" տարբերակները մեզ մղեցին դրանք համեմատելու Pyramid (բուրգ) եզրի հետ, որի ծագումնաբանական-էտիմոլոգիական կառուցուածքն ու իմաստաբանական բովանդակութիւնը առ այսօր անյայտ է մնացել մարդկութեան։ Pyramid-ը հայերէնի կարելի է տառադարձել "փառամիտ", ինչը որպէս կառոյց՝ 1․"Փառին միտող"-ն է, այլապէս լուսատուներին միտելու, լուսատուները քննելու նպատակին է ծառայել, եւ որ նուիրուել է 2․"Փառը մատուցող" եւ փառաւոր միտք ունեցող Պրոմեթեւսին, ու 3․Մարդկային առաջին տեսակի արարչութեան։
Երկրածին մարդն արարող հրեշտակապետը հոգացել է իր արարած մարդկանց կրթութեան մասին, ու նրանց է աւանդել ապրելու, ինքնաճանաչողութեան, տիեզերաճանաչողութեան, արարելու եւ իրար հետ յարաբերուելու սկզբունքների գիրքը, որն յետագայում անուանուել է «Եւանգել», որպէս անգեղ հրեշտակի պատգամ, որն հայերէնում կոչւում է Աստուածաշունչ։
Արարուած մարդկանց որդիների դաստիարակն ու խնամատարն է դարձել Մայր Անահիտը՝ Առիւծ Մհերի հարսն ու Ծուռ Դաւութ-Նօյի կինը, այդ պատճառով էլ նա կոչուել է Մայր Անահիտ, որն համաստեղութիւնների շարքում ներկայանում է որպէս Կոյս կենդանակերպ։ Նրա աշխարհագրական նստավայրը կոչուել է Անահտական Աթոռ, Մնձուրեան լեռներից հիւսիս (Տես՝ Պատկեր «26»)։
Անահտական Աթոռ լեռներ
Պատկեր «26»
Կոյս կենդանակերպը ներկայացնում է Հայոց այբուբենի «Մ», լատինական «M» տառը։
Վերադառնանք պատմութեան ընթացքին։
Տիեզերականները երկիրը կառավարել են հերթով։ Այդ ընթացքում երեւելի է դարձել Եգիպտոսը, որ վերածուել է հերթական 6-րդ հրեշտակապետի նստավայրը։
Մեր էպոսում սոյն հրեշտակապետը ներկայանում է որպէս երեց Մըսրայ Մելիք, որ յունական առասպելաբանութեան Կրոնոսն է, եւ որն իր զաւակներին կուլ է տուել, որպէսզի չլինի թէ իրեն գահընկեց անեն ու իր գահը գրաւեն։ Սա եղել է վերոյիշեալ ընդիմադիր հրեշտակը։ Այդ պայմաններում, նա մեզ արարող Պրոմեթեւս/Առիւծ Մհերի հետ վերջիվերջոյ բարեկամական դաշինք է կնքել, ըստ որի, իրենցից մէկի մահուան պարագայում՝ միւսը պիտի փոխարինէր նրան։
Արամազդը Մըսրայ Մելիքի միակ փրկուած որդի Զեւսին՝ թաքուն փորձել է դաստիարակել ըստ պատշաճութեան։ Զեւսը մեծանալով՝ ըմբոստացել ու պատերազմել է իր հօր, Քրոնոս/Մըսրայ Մելիքի դէմ, որ եօթ տարի պատերազմելուց յետոյ՝ ստիպուել է հեռանալ երկիր մոլորակից (մի գուցէ Մարս մոլորակ)։
Այդ ընթացքում Արամազդ-Մեծ Մհերը գնացել է Եգիպտոս ու այնտեղ է մնացել մինչեւ պատերազմի աւարտը, ու այնտեղ կառուցել է Եգիպտոսի սֆինքսը, որը պատկերում է էգ առիւծը՝ որպէս զոյգը Դերսիմի լեռները ներկայացնող բնական արու առիւծի, որովհետեւ այն դեռեւս չէր ունեցել իր զոյգը երկրի վրայ։ Ահա թէ ինչո՞ւ Առիւծ Մհերը Մըսրում[20] է մնացել այդքան ժամանակ։
Զեւսը Փախուստի մատնելով իր հօրը՝ Եգիպտոսում ինքն է դարձել Մըսրայ մելիք, նախաջրհեղեղեան 7-րդ հրեշտակապետը։
Այդ պատերազմը ահեղ հրեղէն բնոյթ է ունեցել, որի պատճառով երկիր մոլորակի մթնոլորտը փոխուել է, առաջացնելով օդային-օզոնային շերտի ընդարձակում, եւ մթնոլորտային ճնշման մեծացում, որի հետեւանքով էլ նոր աճող ծառերի բարձրութիւնը, նաեւ նոր ծնուող կենդանիների ու մարդկանց չափսերը չափազանց փոքրացել են։
Պատերազմի աւարտին՝ Առիւծ Մհերը վերադարձել է Դերսիմ, ու մի ժառանգորդ որդի ունենալուց յետոյ՝ կնոջ հետ համբարձել է երկինք։
Համաշխարհային ջրհեղեղի պատճառներն ու հետեւանքները
Բաւական ժամանակ անց, Կրտսեր Մըսրայ մելիք-Զեւսը խախտել է Հերմես եռամեծ-Առիւծ Մհերի հետ իր հօր կնքած դաշինքը, եւ պատերազմ է յայտարարել Սասունի (Անգեղ Տան) դէմ։ Ծուռ Դաւութը հրեղէն սուրով եւ հերղէն ձիով դիմագրաւել է հակառակորդին, այսինքն այս պատերազմը նոյնպէս եղել է հրեղէն, ուստի եւ մոլորակի ջրերի գոլորշիացումը բազմապատկուել է։ Պատերազմը աւարտուել է կրտսեր Մըսրայ մելիք-Զեւսի սպաննութեամբ։
Սասնայ Ծուռ Դաւութը (Եգիպտական Tot-ը) որպէս յաղթական կողմ՝ դարձել է երկիր մոլորակի 8-րդ տիրակալ հրեշտակապետն ու հաստատուել Մըսրում։
Նա իմացել է երկիր մոլորակի բնոյթը, եւ որ շուտով մոլորակի առանցքի թեքման փոփոխութեան պատճառով մեծ ջրհեղեղ էր սպառնալու երկրին։
Այդ պատճառով նա կառուցել է մի մեծ տապան, ու այնտեղ է հաւաքել որոշ չափով պարէն, կենդանիներ, նաեւ պիտանի կենդանիների եւ բոյսերի սերմեր, փրկելու համար այդ տեսակները վերջնական կորստից։
Իր ժամանակակիցները չեն հաւատացել սպասուած մեծ պատուհասի իրականութեան։ Երբ ջրհեղեղն սկսել է՝ նա իր ընտանիքով ապաստանել է տապանում։ Այդ աղետի պատճառով խեղդուել են ծովեզերեայ եւ դաշտավայրերում ապրող բոլոր կենդանիները, հրեշտակազուններն ու մարդկանց որդիները։
Ջրհեղեղի աւարտին՝ տապանը հասել է Հայկական լեռնաշխարհի Կորդուած լեռնազանգուածին մօտ գտնուող երկգագաթ, մշտապէս ձիւնածածկ ու բաւական բարձր Արարադ (տես՝ Պատկեր «27»), ներկայիս Ջուդի կոչուող լեռան փեշերին։
Եւ տապանից մի նաւակով նախ իջել են նրա երեց որդի Զրուանը (Սուրբ Գրային Սեմը) իր ընտանիքով ու ենթականերով, եւ հիմնել են մի գիւղ, որը կոչել են Գիւղ Ութից, այսինքն Դաւ-Ութի (Նօյի) որդիների գիւղը, որն յետոյ կոչուել է նաեւ Թման (Տես՝ Պատկեր «28»), եւ որ մինչեւ այսօր գոյութիւն ունի Ջուդի լեռան փեշերին եւ ներկայիս քրդերէնով կոչւում է «Հաշտանէ», ինչը մօտաւոր թարգմանութիւնն է «Գիւղ Ութից»-ի, եւ նշանակում է «Ութի տուն»։
Նօյեան Տապանի նստատեղի Արարադը
Պատկեր «27»
Գիւղ Ութից / Թման
Պատկեր «28»
Ահա եւ այդ գիւղի մատոյցներին էլ բարձրացել է ջրհեղեղի ջրերի մակարդակը, մօտ 1200-1300 մետր ծովի մակերեսից։
Դաւութ-Նօյը շարունակել է իր նաւարկութիւնը մի քիչ էլ հիւսիս արեւմուտք, եւ նոյն լեռան փեշերին, Տիգրիսի մի վտակի մօտ իջեւանել է ընտանեօք։
Նօյեան տապանի նստավայր Արարադը պէտք չէ շփօթել Արարատեան դաշտավայրի Արարատ լեռան հետ։
Սուրբ Գրոց մէջ երբէք չի ասուել որ տապանը նստել է Արարատ (Մեծ Մասիս) լեռան վրայ, այլ Արարատեան լեռների վրայ, ինչը նշանակում է «Արարչութեան լեռների վրայ», երբ արդէն գիտենք որ ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհն է եղել սկզբնական արարչութեան տարածաշրջանը։
Ի հարկէ մեր լեռնաշխարհրը բաւական բարձր է ջրհեղեղեան ջրերի մակարդակից, եւ Ադամի սերունդներից ովքեր որ այդ ժամանակ գտնուել են Հայաստանում՝ փրկուել են աղետից։
Փրկուածների մասին փաստարկն այն է, որ Հայաստանի տարածքին միջնադարից մեզ աւանդուած երկու գաւառ կայ, մէկը Աբեղեանք (Տես՝ Պատկեր «29»), միւսը Գաբեղեանք, այսինքն Աբելի եւ Կայենի սերունդների նախաջրհեղեղեան նստավայրերը, երբ այսօր էլ հայ իրականութեան մէջ ունենք Աբեղեաններ։
Աբեղեանք գաւառը՝ Աբելի սերունդների նստատեղին
Պատկեր «29»
Այս ահաւոր ցունամի-ջրհեղեղի ժամանակ ոչ միայն ոչնչացել է կենդանութիւնը՝ այլեւ միակտուր մայր ցամաքը[21] մասնատուել է մասերի, եւ ձեւաւորուել են երկիր մոլորակի մեզ ծանօթ ներկայ հինգ ցամաքամասերը։
Այս միջոցին է որ նախաջրհեղեղեան ամենաբարձր միագագաթ Արագած լեռը պայթել է հրաբխով ու դարձել քառագագաթ, մինչդեռ նրա հարաւ-արեւելքում ծփացող ովկիանոսից դուրս է ելել Արարատ լեռն ու Հայկական Պար լեռնաշղթան, նաեւ ձեւաւորուել է Արարատեան դաշտը, որի ամբողջ յատակին ովկիանոսից մնացած աղերն են։
Երկրի վրայ երկրորդ արարչութեան վայրը
Մեզանից մօտ 37․387 տարի առաջ տեղի ունեցած ջրհեղեղից յետոյ ջրերը արագօրէն իջել են ծովի նախկին մակարդակին, եւ այդ ամայացած հողերը բնակեցնելու եւ մշակելու խնդիրն է առաջացել։ Նօյ-Ծուռ Դաւութի առանջնեկ (սեմ) որդի Փոքր Մհերը (Միհրը), որ կոչուել է Զրուան, իր պապ Արամազդ-Առիւծ Մհերի գիտելիքներով զինուած՝ նախաձեռնել է նոր տեսակի մարդկանց արարումը, նորաբոյս Արարատ լեռան ստորոտին փորուած քարանձաւային փորձակայանում, որ յետոյ Հայկի սերունդների կողմից ընդարձակուել ու կոչուել է Ցոլակերտ բնակատեղի։ Մարմինները ձեւաւորելուց յետոյ՝ դրանք բարձրացրել է Արարատի գագաթը, եւ նրանց համար տիեզերքից ստացել է կենսատու Ահուր-աուրան։
Առաջին կեանքի կոչուածը եղել է սեւամորթ-երկաթագոյն մարդը, երկրորդը՝ «դեղնամորթ»-արծաթագոյնը, երրորդը «կարմրամորթ»-պղնձագոյնը։
Նրանց իջեցրել է Արարատ լեռան մօտ գտնուող Նախճաւանի դաշտ, ուր նախ աճեցրել-բազմացրել է նրանց, եւ ապա իւրաքանչիւրին իր ֆիզիկական եւ մտաւոր բնութագրին յարմար մի տեղ է փոխադրել ու բնակեցրել, ինչպէս «դեղնամորթ»-արծաթագոյններին տարել է Չինաստանի կողմերը, սեւամորթ-երկաթագոյններին Հնդկաստան ու Ափրիկէ, իսկ «կարմրամորթ»-պղնձագոյններին՝ ներկայիս Ամերիկեան կոչուող ցամաքամաս։
Նրանց վրայ ուսուցիչներ է կարգել Հայկական լեռնաշխարհում մինչ ջրհեղեղ մօտ 77․000 տարի ապրած ցորենագոյն Ադամորդիներից, որ նրանց սովորեցնեն լեզու, մշակոյթ եւ կենցաղավարութիւն։
Այս երեւոյթի մասին է խօսում մեր պատմահայր Մովսէս Խորենացին՝ ասելով, թէ Զրուան-Փոքր Մհերի կրտսեր որդի Տարբանը, որն հիմնել է Տարօնը, իր կրտսերագոյն որդուն տարել է Բակտրիա (Չինաստանի կողմերը), այնտեղ է թողել նրան ու վերադարձել։ Պարզւում է, որ տարել է որպէս ուսուցիչ։
Այս աշխատանքներից յետոյ, Եգիպտոսում Զրուան-Օզիրիս-Փոքր Մհերն իր պապ Մեծ Մհերի կառուցած ձեռակերտ էգ առիւծ-Սֆինքսի կողքին կառուցել է առաջին բուրգերը՝ երկրորդ արարչութեան լեռ Արարատի պատկերով, ի յիշատակ իր պապն հանդիսացող եւ երկրի վրայ առաջին արարիչ Արամազդ-Առիւծ Մհերի։ Սա կատարուել է մեզանից մօտ 32․000 տարի առաջ։ Հետեւում է, որ Եգիպտական գլխաւոր բուրգերի տարիքն էլ այդքան է։
Երկիր մոլորակի սառցապատումը
Այս աշխատանքներից յետոյ, Փոքր Մհեր-Զրուան-Օզիրիսը մտածել է երկրի եւ արարուած մարդկանց ապագայ անվտանգութեան մասին։
Նա իմացել է, որ մեծ ջրհեղեղից 20․500 տարի անց Երկիր մոլորակին պիտի սպառնար լիակատար սառցապատում։
Այդ պատճառով էլ նա գործի է անցել՝ ամբողջ ցամաքի ընդերքում փորելով բնակատեղիներ, դրանք ստորգետնեայ անցումներով իրար կապելով, եւ ապահովելով խմելու ջրով, օդով եւ սնունդի արտադրութեան միջոցներով։
Ահա այսպիսի հսկայածաւալ, կարելի է ասել տիտանական աշխատանք է տարել մեր Փոքր Մհերը, եւ մեզանից 16․887 տարի առաջ (մ․թ․2010 թ․-ի հաշուարկով) երբ երկիր մոլորակն սկսել է սառցապատուել՝ ամբողջ մարդկութիւնն անցել է ընդյատակ, եւ կարողացել է շարունակել իր կենսագործունէութիւնը։
Սրան է որ մեր առասպելը ակնարկում է՝ ասելով թէ «Փոքր Մհերը մտաւ քարանձաւ»։
Այն հսկայ կենդանիները, մամոնթները, որ յայտնաբերուել են սառած վիճակում՝ այդ սառցապատման հետեւանքով են ոչնչացել։
Մեզանից մօտ 12․567 տարի առաջ սկսել է սառոյցների հալոցքը։ Ահա սրան է ակնարկում Աստուածաշունչ Մատեանը՝ երբ ասում է, թէ «դուրս ելան մարդիկ (քարանձաւներից – Մ․Ն․) եւ իջան Սէնաարի դաշտավայրը», ուր որոշեցին աշտարակ կառուցել (Բաբելոնի աշտարակը), որպէսզի փրկուեն գալիք յաջորդ ջրհեղեղից։
Ահա այս մարդկանց է, որ պատմաբան-հնէաբանները թիւրիմացաբար կոչում են «քարանձաւային մարդիկ»։
Մեր պատմահայր Մովսէս Խորենացին հակիրճ, բայց շատ կարեւոր տեղեկութիւն է տալիս Բաբելոնի աշտարակաշինութեան հանգամանքների մասին։
Նա ասում է, թէ մինչեւ Բելի գործունէութիւնը՝ հսկայազուններից ոմանք փորձել են մենատիրութիւն հաստատել բոլոր հսկաների վրայ, բայց Հայկի որդեգրած կեցուածքին հետեւանքով՝ բոլորն էլ ձախողուել են։ Քանի որ Հայկը ընդդիմացել է մենատիրութեան, որովհետեւ բոլոր հսկաներն էլ հաւասար էին իրենց ծագումով։
Սակայն Բելն իր խորամանկութեամբ՝ կարողացել է իր կողմ թեքել հսկաներից շատերին։ Նա հանդէս է եկել մի առաջարկութեամբ, որով բազմացած մարդկանց որդիներին (որոնք տիեզերածին կամ հսկայազուն չէին) ուզեցել է վաճառել աշխարհի տարբեր վայրերում փրկուած այլ հսկայազունների։ Սա նշանակում էր, որ հսկաները բնիկ մարդկանց պիտի տեղահան անէին, ու հեշտութեամբ եկամուտ ապահովէին։
Հայկը ընդդիմացել է այս ծրագրին էլ, բայց հսկաների մեծամասնութիւնը թեքուել է Բելի կողմը, որովեհտեւ շահ էին ապահովելու։ Հայկը ստիպուել է հեռանալ Բաբելոնից, եւ վերադառնալ իր պապերի բնակութեան վայրը, Հայք։
Տիգրիսն ի վեր բարձրանալով՝ նա հասել է Հայքի առաջին բարձունքներին, եւ այնտեղ կառուցել է առաջին աւանը, որը յանձնել է իր թոռ Կադմոսին, նրան պատուիրելով աչալրջօրէն հետեւել հարաւից սպասուող վտանգին։
Հայկ նահապետը Կադմոսի բնակավայրի անունը կնքել է Փիւնիկէ, իսկ նրա շրջակայ տարածքը կամ գաւառը Կադմոսը կոչել է Ծաւդէք։ Սա այն Փիւնիկէն է, ուր այբուբենի հարցերով գնացել է Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց։ Սոյն քաղաքի անունը միջնադարում աղաւաղուել է Փինակայի կամ Փինիկի (Տես՝ Պատկեր «30»)։
Կադմոսի բնակատեղի Փիւնիկէ-Փինական
Պատկեր «30»
Հայկ նահապետը Կադմոսին Փիւնիկէում թողնելով՝ բարձրացել է Հարք, ուր ապրել էին իր նախահայրերը։
Պէտք է ասել, որ Հարքը առաջին ժամանակներում եղել է ցամաքի կառավարման կենտրոնը, եւ աստղագիտականօրէն համապատասխանում է Կառավար (Auriga) համաստեղութեան երկրային առաջին պատկերին (Տես՝ Պատկեր «31»), եւ Հայոց այբուբենի «Խ» տառին, որպէս կենտրոն։
Հարք, Կարավառի տարածքը երկրի վրայ
(Հայկը Բելին է զգետնում)
Պատկեր «31»
Բելը մի քանի անգամ պատուիրակներ է ուղարկել Հայկի մօտ, նրան խոստանալով բարձրագոյն պատիւ ու դիրք, սակայն Հայկը մերժել է։
Ի՞նչ կարեւորութիւն է ունեցել Հայկը Բելի համար, որ նա այդքան հետամուտ է եղել Հայկի վերադարձին։
Թէեւ չի յիշատակւում պատճառը, սակայն ենթադրում ենք, որ Հայկը եղել է Աշտարակաշինութեան գլխաւոր ճարտարապետը, մի գուցէ ճարտարագէտը, եւ Հայկի բացակայութեան՝ շինարարութիւնը դադարել է։ Այդ էլ պատճառ է հանդիսացել, որ Բելն ամեն ջանք թափէր նրան սիրաշահելու համար։
Յամենայն դէպս, Հայկը կտրականապէս հրաժարուել է, որովհետեւ Բելի կատարածը խարդախութիւն էր եւ սատանայութիւն։
Եւ մի օր էլ Կադմոսը նկատել է հարաւից դէպի հիւսիս արշաւող մի մեծ բազմութիւն, ու անմիջապէս տեղեկացրել է իր պապ Հայկին։
Հայկի եւ Բելի պատերազմը իրողութեան մէջ ոչ թէ մի նետ ու աղեղի պատմութիւն է, այլ երկիր մոլորակի ամբողջական սառցապատման աւարտին՝ հակառակորդ չարի կողմից հրահրուած առաջին համաշխարհային մեծ պատերազմն է։
Մինչ Հայկի դէմ պատերազմելը՝ հսկայ Բելը հասցրել է բազմաթիւ բնիկ երկրածին մարդկանց որպէս ստրուկ վաճառել այլ ցամաքամասերի վրայ ապրող հսկաներին։ Իսկ Հայկ նահապետի հովանու ներքոյ մտած Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ մարդկանց որդիները անսասան են մնացել իրենց հայրենի հողին վրայ՝ յետոյ Հայկի անունով կոչուելու համար Հայեր։ Այնպէս որ Հայ ժողովուրդը ի սկզբանէ մինչեւ այսօր տէրն է իր բննօրրանին, որպէս աշխարհի ամենաառաջնային իսկական բնիկ ժողովուրդ։
Ինչպէս Աստուածաշունչն է աւանդում, Բաբելոնի աշտարակաշինութեան ձախողման պատճառով անգործ մնալով՝ այնտեղ հաւաքուած հսկաներն ու մարդկանց որդիները խմբեր կազմելով բաժանուել են իրարից, ու հեռացել ցամաքի տարբեր կողմերը, նաեւ խմբերից իւրաքանչիւրը մայր լեզուի հիման վրայ մի բարբառ ստեղծելով՝ առանձնացել է միւսներից։ Սա կոչուել է լեզուների խառնակութիւն։ Միայն Հայկն ու իր հետեւորդներն ու ենթակաները պահպանել են տիեզերածինների բուն մայր լեզուն, որ վաղնջական հայերէնն է։
Շարունակենք պատմական անցուդարձերը։
Բելի սպաննութիւնից յետոյ, Հայկ նահապետն իր թոռ Կադմոսին է վստահել Բելի տիրոյթի կառավարումը, իսկ ինքը վերադարձել է Հարք։
Այս Կադմոսը սումէրական արքայացանկում հերթական երկրորդ նոյնանուն անձն է, որն յիշատակւում է որպէս «Դումուզի որսորդը՝ Հայայից» (առաջինը Առիւծ Մհերն է, որ կոչուել է Հովիւ Դումուզի)։ Սա կատարուել է մեզանից (2010թ․) շուրջ 11․115 տարի առաջ։
Հայկի թոռ Կադմոսի բնակութեան տարածքն է, որ համապատասխանում է երկնային Օրիոն համաստեղութեան (Տես՝ Պատկեր «32»), եւ այս Կադմոսն է որ ներկայանում է որպէս որսորդ Օրիոն, եւ ոչ թէ Հայկ նահապետը։
Օրիոն համաստեղութեան առաջին պատկերը երկրի վրայ
Պատկեր «32»
Ինչպէս հայր Ղեւոնդ Ալիշանն է գրել, մեր մատենագիրները երբ յիշատակել են Օրիոն համաստեղութիւնը՝ Օրիոնին հոմանիշ են արձանագրել ոչ թէ Հայկ, այլ Հայկն, քանի որ Հայկին փոխարինելու եկած նրա թոռ Կադմոսը կրել է Հայկն (Նոր Հայկ) մակդիրը։
Քանզի Հայկ նահապետը չէր կարող միաժամանակ ներկայացնել թէ Աղեղնաւոր, թէ Օրիոն ու թէ Կարավառ համաստեղութիւնները երկնքում։
Կադմոսն իր առաքելութիւնը կատարելու համար, իր զարմերից ոմանց հետ իջել է հարաւ արեւմուտք, եւ կայք է հաստատել Միջերկրական ծովի արեւելեան ափին, ուր բնակչութիւն չի եղել։ Երկիրը կոչել է իր գաւառի կենտրոնի անունով Փիւնիկէ, այսօրուայ Լիբանանը, եւ այնտեղ կառուցել է մայրաքաղաք՝ որը կոչել է իր նախկին գաւառի անունով Ծաւդէք (որ յետագայում աղաւաղուելով հնչել է Սայդա-Սիդոն)։ Սա պատահել է մեզանից մօտ 11․115 տարի առաջ։
Պատահական չէ, որ Փիւնիկէ-Լիբանան երկրի պատմութեան դասագրքերում իրենց նախնին եւ գլխաւոր աստուածն է դասւում Կադմոսը, «Կադմուս» հնչողութեամբ։
Ահա իմացաք Փիւնիկէ-Լիբանան երկրի հիմնադրման պատմութիւնն ու նրա առնչութիւնը հայութեան հետ։
Կադմոսից մօտ 8000 տարի յետոյ, մեզանից 3300 տարի առաջ, եւ Արայ Գեղեցիկի սպաննութիւնից անմիջապէս յետոյ՝ նրա որդին Կարդոսը, որն իր հօր յիշատակին Շամիրամի կողմից կոչուել է Արայեան Արայ, Շամիրամի առաջարկով ստանձնել է նրա տիրոյթների կառավարումը, եւ հաստատուել է Փիւնիկէում, իր հայրենակիցների մօտ։
Կարդոսն է որ Փիւնիկէ է տարել մեր այբուբենը, որը կոչել են փիւնիկեան այբուբեն, եւ ապա նրա սերունդները որպէս Փիւնիկեցի՝ Միջերկրականի հարաւային կենտրոնական ափին հիմնել են Կարդագէնը, այն կոչելով Կարդոսի անունով։ Այդ պատճառով էլ Կարդագէնի վերջին տիրակալ Հանիբալը երբ ջախջախուել է Հռոմէացիների կողմից՝ ապաստանել է Հայաստան։
Կարդոս/Արայեան Արայի անունով էլ կոչուել են բոլոր Ռիկարդոսները, Ռիչըրդներն ու Ռէշարները, որպէս Արի Կարդոսներ։
Նրա սերունդներից են առաջացել նաեւ Կարդուլի/Քարթուլի/վրացիները, ըստ որոնց առասպելաբանութեան, Հայյոս/Հայկն ու Կարդոսը եղել են եղբայրներ։
Հայկի վերադարձից առաջ ովքե՞ր էին բնակւում Հայկական լեռնաշխարհում, որոնք ենթարկուեցին նրան
Նօյի աւագ Զրուան որդու ժառանգները Հայաստանում՝ նախքան Հայկ։ Խորենացին ասում է. Հայկը «Գնաց եւ բնակուեց մի լեռնոտի դաշտավայրի վրայ, որտեղ ապրում էին սակաւաթիւ մարդիկ՝ առաջին ցրուածներից, եւ այնտեղ կառուցեց բնակավայր, ու յանձնեց իր թոռ Կադմոսին։
Թէ ովքե՞ր էին «առաջին ցրուած մարդիկ»:
Քաղելով Ոլիմպիոդորոսից՝ Խորենացին ասում է, թէ Զրուանի կրտսերագոյն որդին է եղել Տարբանը՝ որի հիմնած գաւառը նրա անունով կոչուել է Տարաւն-Տարօն, իսկ իր նստավայրը նա կոչել է Ցրօնս՝ որպէս հայրական տօհմից առաջին բաժանուածների - ցրուածների կենտրոն: Տարբանը կարճ ժամանակով իջեւանել է Բակտրիացիների սահմանները (Աֆղանստան) եւ այնտեղ է թողել իր որդիներից մէկին (թերեւս որպէս ուսուցիչ): Ահա եւ Հայկից առաջ Հայաստանում բնակուող իր ազգակից փոքրաթիւ մարդկանցից մի խմբի ծննդաբանութիւնը:
Հետեւութիւն.- Տարօնեցիք կամ Մշեցիք Ծուռ Դաւիթ-Նօյի երեց որդի Զրուանի ժառանգորդներն են (Հաշտեանք - Ութեանք):
Նօյի կրտսեր որդի Յաբեթի Հայաստանաբնակ սերունդները՝ նախքան Հայկ
Խորենացին Մար Աբաս Կատինայից բերում է հետեւեալը. «Արդ ի նոյն մատենէ սկսեալ ասացից. Յապետոսթէ, Մերոդ, Սիրաթ, Թակլադ՝ որ է Յաբեթ, Գոմեր, Թիրաս, Թորգոմ. յետ որոյ Հայկ, Արամանեակ, եւ զայլսն ի կարգի…»:
Ըստ Աստուածաշնչի՝ «Գոմերի որդիքը Ասքանաս, Րիփաթ եւ Թորգոմա» էին:
Այստեղ կայ իրողութեան մի շփոթ՝ քանզի Թորգոմը Գոմերի որդին չի եղել, այլ նրա թոռնիկը՝ ինչպէս Խորենացու մօտ: Ըստ մեզ, Յաբեթի որդի Մերոդ-Գոմերի (կամ Գամերի) զարմերի բնակեցրած տարածքներից մէկը նրա պատուին կոչուել է Կումմախա, որից էլ ն.Ք. II-րդ դարում գոյացել է Կոմագենէի թագաւորութիւնը՝ պատմական Հայաստանի հարաւ-արեւմուտքում, Կիլիկեան Անտիոք (Մարաշ) մայրաքաղաքով, «որտեղ իշխում էին Երուանդեան թագաւորական տոհմի շառաւիղները»: Նրա կազմում են եղել Քիշտան եւ Կումմախա-Սամոսատ (Շամշատ) քաղաքները: Նրանից հիւսիս-արեւմուտք գոյութիւն է ունեցել «Կոմանա Ոսկէ» քաղաքը՝ որի շրջակայ տարածքը ընդունուած է կոչել «Կամմանու», ինչը մեր կարծիքով բարբառային տարբերակ է, եւ պիտի լինի «Գոմմանու» կամ Գամմանու»՝ որպէս «Գոմեր նախահօր ման-մարդիկ»: Նոյնպէս եւ Կումմախան ու Կոմագենէն առաջարկում ենք տառադարձել «Գոմախա» կամ «Գոմմախա» եւ «Գոմագենէ»՝ երբ վերջինս ակնարկում է Գոմերի գեն-սերնդին, իսկ «Գոմախա»-ի «ախ»-ը ցոյց է տալիս Գոմեր-ի կամ Գոմերեանների բնակութեան կենտրոնատեղին: Վերջապէս պատմական Հայաստանի տարածքում սոյնպիսի անուանումները երկնքից չեն իջել, եւ իրական հիմքեր են ունեցել:
«Հայաստանի եւ Հարակից Շրջանների Տեղանունների Բառարան»-ում գտնում ենք «Գոմ» արմատով բազմաթիւ գիւղանուններ, տեղանուններ, գետանուններ, քաղաքներ, բերդեր ու վանքեր՝ այսպէս. «Գոմ», «Գոմա գիւղ», «Գոմա ս. Գէորգ», «Գոմալի», «Գոմաձոր», «Գոմայր», «Գոման», «Գոմանայ», «Գոմանս», «Գոմանից», «Գոմասար», «Գոմարան», «Գոմարանց», «Գոմարդիաս», «Գոմարդիոյ», «Գոմարեթ», «Գոմարոյ», «Գոմարտեր», «Գոմայ ս. Աստուածածին», «Գոմայ Վանք», «Գոմաց վանք», «Գոմեր», «Գոմերանց», «Գոմերը», «Գոմերի ձոր», «Գոմերու ջուր», «Գոմերք», «Գոմեցոց ձոր», «Գոմեք», «Գոմըլոր», «Գոմըկ», «Գոմըկան», «Գոմըրգեր», «Գոմըք», «Գոմիր», «Գոմկանք», «Գոմոձոր», «Գոմո վանք», «Գոմո ս. Աստվածածին», «Գոմո ս. Գեվորգ», «Գոմպատ», «Գոմռեն», «Գոմռեշ», «Գոմս», «Գոմսար», «Գոմսուռ», «Գոմսուր», «Գոմրաշ», «Գոմրիէ», «Գոմրտէր», «Գոմուր», «Գոմուրդաղ», «Գոմուց վանք», «Գոմփոր», «Գոմք», «Գոմօղլու»:
Գոմերի թոռն էլ իր պապի անունով կոչուել է Թորգոմ (թերեւս «Թոռ - գոմ»): Իսկ Հայկը Թորգոմի որդին է, ուստի նա երբէք էլ մի «եկուոր» չի եղել՝ այլ վերադարձել է իր հայրենական տունը:
Վերադառնանք պատմութեան ընթացքին։
Տրոյեայի պատերազմը, պատճառներն ու հետեւանքները
Երկիր մոլորակի վրայ պատահած յետագայ կարեւորագոյն իրադարձութիւններից մէկն է եղել մեզ տարտամօրէն յայտնի Տրոյայի պատերազմը։
Հոմերոսը մեր թուարկութիւնից 800 տարի առաջ ապրելով՝ տալիս է այդ պատերազմի մանրամասները, սակայն չի նշում բուն խնդիրը, որը մի գուցէ ինքն էլ չի իմացել, քանի որ իրենից մօտ 700 տարի առաջ պատահած մի եղելութիւն էր։
Այդ պատերազմի հրահրողն է եղել այսպէս կոչուած «սատանան» (Զեւսի հայր Կրոնոսը), որ նպատակադրուել է երկրի երեսից վերացնել հսկաների սերունդը, որպէսզի աւելի հեշտ տիրէր երկրին ու երկրածին մարդկանց վրայ։
Այնտեղ հաւաքուել են ամենազօր հսկաները, Աքիլլեսից սկսեալ, որոնք իսկապէս իրար են ոչնչացրել, եւ միայն տասը տարի երկարած պատերազմի վերջում՝ երկրածին Ոդիսեւսի խորամանկ քայլով յոյները հասել են յաղթանակի։
Ըստ Հոմերոսի, պատերազմի պատճառն է հանդիսացել յոյների քաղաք պետութիւններից մէկի թագաւորի կնոջ՝ Յեղինէի արեւանգումը Տրոյեայի արքայազն Բարիսի կողմից։
Սակայն դա լոկ դրդապատճառ էր։
Հոմերոսն իր ոճով՝ իրողութիւնը դարձրել է զուտ կենցաղային, սիրային վիպերգութեան։
Տորյեացիները դէպքից մօտ 3000 տարի առաջ փորել են Դարտանելի ջրանցքը, քանզի մինչ այդ Սեւ ծովը ելք չի ունեցել դէպի Միջերկրական ծով։
Նրանք այդ ջրանցքի հարաւային ծայրամասին նախ կառուցել են բանաւան, որն յետոյ դարձել է քաղաք ու կոչուել է Տրոյեայ։ Նրանք այդ քաղաքում նստած՝ անցնող դարձող նաւերից տուրք են վերցրել ու դրանով ապրել են 3000 տարի անընդմէջ, առանց մատը մատին տալու։
Դէ գիտէք, հեշտ փողը հեշտ էլ վատնւում է, իսկ հեշտասէրը միշտ էլ ձգտում է աւելի փող ունենալու։ Ըստ երեւոյթին այդ իսկ պատճառով էլ՝ Տրոյեացիները ժամանակ առ ժամանակ աւելացրել են տուրքերը, ու յոյն առեւտրականների եւ իշխանաւորների մօտ մեծ դժգոհութիւն է առաջացել։ Բաժակը լցուել է՝ երբ Տրոյեայի թագաժառանգ Բարիսը առեւանգել է յունական մի քաղաքի թագաւորի կնոջը, Յեղինէին։ Ահա եւ առիթն ստեղծուել է՝ միաւորելու յոյն թագաւորներին ու պատերազմ յայտարարելու Տրոյեայի դէմ։
Պատերազմը երկարել է տաս տարի, եւ պատճառ է դարձել ֆիզիկական թէ նիւթական մեծ կորուստների։ Պարզ է, որ Յեղինէն արդէն տարիքն առել էր, ուստի եւ անիմաստ էր պատերազմը վերագրել նրան «ազատելու» հանգամանքին։
Մի կարեւոր բայցայատում՝ Դարտանելի ջրանցքի բացման վերաբերեալ։
Գիտնականները սխալմամբ ենթադրում են, թէ Նօյեան ջրհեղեղի ջրերն են հեղեղել Սեւ ծովը։ Մինչդեռ Սեւ ծովը եղել է փակ ծով՝ ջրի բաւական ցածր մակարդակով։ Երբ Տրոյեացիք Դարտանելի ջրանցքն են բացել՝ Միջերկրածովեան-Ովկիանոսեան ջրերը, որոնք աւելի բարձր մակարդակ են ունեցել՝ ներխուժել են Սեւ ծով, ու ջրի տակ առել առափնեայ բնակավայրերը։
Արիական Արշաւանքներ
Մեզանից շուրջ 4000 տարի առաջ մեր պապերը կազմակերպել են քաղաքակրթական մի արշաւ դէպի արեւելք, Պարսկաստանի տարածք, այնտեղ տանելով կազմակերպուած նոր կենսակերպ, մշակութային եւ հաւատամքային սկզբունքներ, որոնք կոչուել են Արիական։
Այդ արշաւի զօրաբանակը կազմուել է Հայկական Պար լեռնաշղթայի շրջակայ բնակիչներից եւ Արարատեան դաշտավայրի ժողովրդից, ու նրանց հաւաքատեղին ու ելման կէտն է դարձել Արցախը, որը սկզբում կոչել են Արացխ (Արաց+ախ)՝ որպէս Արիների կենտրոն, իսկ հրամանատարական նստատեղին եղել է Շուշի բերդաքաղաքը։
Ինչ հիմքեր ունենք։
Արարատ լեռը Հայկական Պար լեռնաշղթայով հանդերձ՝ երկրի վրայ առաջին պատկերն է երկնային Խոյ կենդանակերպի, որի աստղագիտական անունը Արէս է, ինչն էլ նշանակում է «Արեր», երբ երկու «ար»-ն էլ «արեր» են, եւ մի «ար»-ը մի լեռ է ներկայացնում, իսկ երկու «ար»-ը երկու լեռ (Տես՝ Պատկեր «33»), որով գծագրւում են Խոյ կենդանակերպի խորհրդանիշը համարուող Խոյի զոյգ ոլորուն կոտոշները ♈, որից էլ բխումէ Հայոց Այբուբենի «Հ» տառը (Պատկեր «34»)։
Մեծ եւ Փոքր Մասիսները Հայոց Այբուբենի «Հ» տառը
Պատկեր «33» Պատկեր «34»
Համեմատէք խնդրեմ «Հ» տառը Հայկական Պար լեռնաշղթայի ուրուագծերի հետ (Պատկեր «35»)։
Հայկական Պար լեռնաշղթայ
Պատկեր «35»
Խոյ կենդանակերպի գլխաւոր աստղը համապատասխանում է Մեծ Մասիսին, որ աստղագիտականօրէն կոչւում է Համալ, իսկ երկրորդ աստղը կոչւում է Շերատան, որն էլ ներկայացնում է Փոքր Մասիսը։ Վերջինը հայկական հին տօմարի օրանուններում յաջորդում է «Մասիս» օրանուան, եւ կոչւում է Ասակ։
Ի՞նչ կապ ունի Շերատանը Ասակի հետ պիտի ասէք։
Շերատան անուան բուն ձեւը մեզանից հերթով անցել է Յունաստան, Հռոմ եւ Արաբական աշխարհ, ու ենթարկուել է տառադարձութեան օրէնքին՝ ուստի եւ ձեւափոխուել ու հնչիւնափոխուել է։ Վերականգնելով նրա հնագոյն հայկական բնօրինակը՝ ստանում ենք Ասերատան կամ Ասերատուն, ինչը անմիջականօրէն առնչւում է Ասակի հետ, ցոյց տալով որ առաջինը «Ասերի տուն»-ն է, եւ երկրորդը «Ասերի ակունքը», որը եղել է Փոքր Մասիսի տարածքը։
Բնական է, որ հարցնէք թէ Ասերն ովքե՞ր են։
«Աս» արմատ բառը տառացիօրէն նշանակում է «Աստուծոյ սերմ», այլապէս՝ «Աստուծոյ որդի»։ «Աս»-ից է առաջացել Ասիայ ցամաքամասի անունը (եթէ կարդ խաղալ գիտէք՝ ուրեմն գիտէք նաեւ թէ «1» թիւը կրող կարդը ֆրանս․ «Աս» կամ անգլ․ «Ace» է կոչւում, իսկ այդ «1»-ը Աստուծոյ թիւն է), որ ցոյց է տալիս այնտեղ բնակուողների ծագումնաբանութիւնը։ Մինչդեռ մինչեւ Արիական երկու արշաւանքները՝ Ասիայ է կոչուել ներկայիս Փոքր Ասիայ կոչուող թերակղզին[22]։ Այսինքն ի սկզբանէ՝ այս թերակղզին ամբողջութեամբ բնակեցուել է Աստուծոյ որդիներով, ՀԱՅԵՐ-ով։
Այսօր երբ ոմանք ասում են «Բռի Ասիացիներ»՝ հասկացէք, որ արհամարհանքը առաջին հերթին ուղղուած է մեզ, հայ ժողովրդին։
Այսպիսով պարզեցինք երկու հանգամանք, որ Արիացիների բնօրրանը եղել է արարչութեան երկիր Արարատեան երկիրը, ի մասնաւորի՝ Հայկական Պար լեռնաշղթայի շրջակայքը, որը մի մասն է կազմել բուն եւ սկզբնական Ասիայի։
Վերադառնանք Արիացիներին։
Առաջին արշաւանքի յաջողութիւնից յետոյ, Պարսկաստանում նրանք հիմնել են այնտեղի զինուորական հրամանատարական կենտրոնը, որն առաջինի անունով կնքուել է Շուշի, եւ այսօր ներկայանում է Շօշ անուամբ։
Այս ընթացքում Արցախի առաջին “Արացխ” անունը վերափոխել են “Արդախ”-ի՝ որպէս «արդարութեան կենտրոն», այսինքն Արցախը դարձել է հոգեւոր կենտրոն։
Ուզում ենք ձեր ուշադրութեան յանձնել կարեւոր մի երեւոյթ։
Մասնագէտ մի մեղուապահի բացատրութեամբ, երբ մեղուների ընտանիքը չափազանց մեծանում է ու չի տեղաւորւում մայր ընտանիքի յարկի տակ, այդ ժամանակ մի խումբ մեղուներ որոշում են առանձնանալ ու կազմել մի նոր ընտանիք։ Ահա այդ խումբն է որ կոչւում է «պարս»։ Պարսը ստեղծւում է նոյն կառավարման հիմունքներով՝ ինչպիսին նրան ծնող ընտանիքն է։
Ահա եւ Հայ ժողովուրդից մի մեծ խումբ նոյն ձեւով բաժանուել է մայր օջախից, եւ ուղղութիւն վերցրել դէպի արեւելք, մի այլ տարածքում կազմելու համար նոր օջախ, որը կոչուել է Պարսկաստան։
Յուսամ հասկացաք, որ Պարսկաստան երկրանուան եւ պարսիկ ժողովրդի ծագումնաբանութիւնը բխել է հայերէնի «պարս» բառից։
Ըստ մեղուապահին՝ երբ պարսը բաժանւում է իր մայր ընտանիքից, բուն ընտանիքը թուլանում է, որովհետեւ այդ օրերի նրա սերուցքն է որ հեռանում է իրենից։
Առաջին արշաւից հազար տարի յետոյ, մեզանից 3000 տարի առաջ, Արիացիները որոշել են քաղաքակրթական երկրորդ մի արշաւանք կազմակերպել այս անգամ դէպի Հնդկաստան։
Նկատի ունենալ, որ Հնդկական թերակղզին բնակեցուել էր սեւամորթներով, ուստի Արիական այս արշաւանքների պատճառով է որ այնտեղ յատնուել են ցորենագոյն մեր ազգակիցները, որոնք այսօր կազմում են Հնդկաստանի հիւսիսակողմի, ամբողջ Պակիստանի, Բանգլադէշի, նաեւ Աֆղանստանի բնակիչները։
Այդ է պատճառը, որ Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը մի երկհազարամեակի ընթացքում թուլացել է որպէս մի միասնական հանրութիւն։
Սա առաջին պատճառներից մէկն է մեր այսօրուայ թոյլ վիճակի։
Մի քիչ խօսենք նաեւ մեր այլ տիրոյթների մասին։
Հոմերոսի պատմութեան մէջ հանդիպում ենք Հայկ նահապետի Կադմոս թոռան ժառանգներին՝ հաստատուած Կիլիկիայում, ուր ստեղծել են թագաւորութիւն, եւ կառուցել Թեբէ մայրաքաղաքը։
«Տիդեսին դու ընկերացար, երբ որ դեսպան գնաց Թեբէ՝ Աքայեցոց կողմից ղրկուած․․․։ Տանում էր նա Կադմեացոց՝ խաղաղութեան քաղցր խօսքեր․․․»[23]։
«Երբ մի անգամ նա միայնակ պատգամաւոր եկաւ Թեբէ՝ Կադմեացոց մէջ բազմամարդ․․․»[24]։
«Չքնաղագեղ Անդրոմաքէն, դուստրը մեծանձն Էտիոնի․․․ Այն Էտիոնն՝ որ ապրում էր Իպոպլական Թեբէում, անտառախիտ ստորոտում, թագաւորը Կիլիկեցոց»։
Այսինքն Կիլիկոյ Էտիոն թագաւորի Անդրոմաքէ աղջիկը հարս է գնացել Տրոյեայ։
Ահա թէ ինչո՞ւ մեր Զարմայր նահապետն իր զօրքով գնացել է Տրոյեացիների օգնութեան՝ յոյների դէմ։ Սա պատահել է մեզանից 3500, հետեւաբար Արայ Գեղեցիկից ու Շամիրամից մօտ 200 տարի առաջ։
Ահա թէ ինչքան հեռու ժամանակներից է Կիլիկիան եղել հայկական բնակավայր։
Նոյնիսկ Կիլիկիայ անունը բացատրւում է միայն հայերէնով։
Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցն օգտագործել է «Կելով կեցցէս» խօսքը՝ «Կելով կեալ» հիմքից, ինչը նշանակում է «Ամբողջական կ՛ապրես», այսինքն կատարեալ կ՛ապրես։ «Կելով կեայ»-ից էլ առաջացել է Կիլիկիայ անունը, ինչպէս Սիկիլիայ կղզու անունը։
Կիլիկիայում, Եգիպտոսում, Յունաստանում եւ Փիւնիկէում կառուցուած Թեբէ (յուն․ Թիւայ) անունով քաղաքներն էլ հիմունել են թեւաւոր Պրոմեթեւս-Առիւծ Մհերի ժառանգների կողմից, ու նրան են նուիրուել։ Նոյնիսկ Թիբետ անուան ծագումն է նոյնը, որպէս նոյն Թեւաւորի բետ-տուն։
Ուրարտու եւ ուրարտացիներ
Ուրարտական պետութեան հիմնադիրները՝ Մեծ Հայքի արեւմտեան սահմանին, Բարձր Հայքում գտնուող Առիւծ կենդանակերպը (Տես՝ պատկեր 36) ներկայացնող Առիւծ Մհերի բնակավայր Մնձուրեան լեռների – Դերսիմի մեր ազգակիցներն են։ Նրանք տարածաշրջանի պատմութեան մէջ յիշատակուել են Լուվիացիներ անուամբ, որոնցից մի մասն իր բնօրրանից ընդարձակուելով դէպի հարաւ՝ հաստատուել է Վան քաղաքի շրջակայքում, ապա նաեւ ոմանք հաստատուել են Կասպից ծովի ջրերից ազատագրուած նոր տարածքներում՝ երեկուայ Աղուանքում, որտեղ էլ յետագայում հիմնել են իրենց ինքնավար պետական միաւորը՝ Հայաստանի թագաւորութեան կազմում։
Առիւծի աշխարհագրական դիրքը
Պատկեր "36"
Ուրարտու անունը առնչութիւն չունի նրանց «Լուվիացի» կոչման հետ։ Դա պարզապէս Ուրարտական պետութեան հիմնադիրների ռազմավարութեան ցուցիչն է, ինչը վերաբերւում է ջրարբիացման մեծ ծրագիրներ իրագործելուն, լճակներ եւ ջրի ամբարներ ստեղծելուն, ջրանցքներ բանալուն եւ հացահատիկային ցանքատարածքները ընդարձակելու իրենց առաքելութեան։
Այլապէս գոյութիւն չի՛ ունեցել այսպէս կոչուած «Ուրարտացի» ժողովուրդ։
Նրանք եղել են հայեր՝ որոնց լեզուն եղել է Վանի հայերէն բարբառը։
Ահա եւ «Հ»-ի «Խ» հնչելու երեւոյթը ուրարտական սեպագրերում, ինչպէս «հաց»-ը հնչում է «խաց», «խաղող»-ը հնչում է «հաղող»։ Սրանից էլ առաջացել են Ուրարտական թագաւորութեան գերագոյն Աստուծոյ անուան «Խալդի» կամ «Հալդի» ընթերցումները։
Սակայն դա ոչ Խալդի է, ոչ էլ Հալդի, այլ Յալտի, որովհետեւ սկզբնատառ «Յ»-ն էլ արդէն այդ ժամանակներում հնչել է «Հ», եւ բառն ինքնին նշանակում է "Բարձրեալ Մեծ"՝ որպէս Բարձրեալ Աստուած։ Կարծեմ թէ մենք այսօր էլ Աստծուն երբեմն կոչում ենք Բարձրեալ։
Մեծ Բարձրեալի պաշտամունքը այսօր էլ շարունակւում է քրիստոնէութեան եւ մահմետականութեան մէջ։
Այդ պաշտամունքի պահապաններն ու Ուրարտական պետականութեան հիմնադիր ժողովուրդը այսօր առաւելապէս ապրում է իր բնօրրան Դերսիմում, եւ բազմաթիւ այլ վայրերում՝ «Ալեւի» անուամբ։
Դերսիմում եւ այլուր ապրող Ալեւիները չեն ընդունել քրիստոնէութիւնը, ոչ էլ մահմետականութիւնը, այլ հետամուտ են եղել պահպանելու մեր հնագոյն հաւատքի հիմքերը, որն է Բարձրեալ Աստուծոյ ստեղծած ամեն ինչի հանդէպ սէրն ու յարգանքը, բնապաշտութիւնը, ինչը չի հակադրւում քրիստոնէական վարդապետութեան։
Լուվիացի կոչումն ու Ալեւի անուանումը ծագում են նոյն բառահիմքից, եւ ազգային պատկանելիութիւն չեն ցոյց տալիս, այլ կրօնական։ Դրանցից են առաջացել «Լեւ»-«Լիովա»-«Lion»-«Լեւոն»-ը՝ իբր թէ Առիւծ, որոնք ցոյց են տալիս Ալեւի ժողովրդի բնակութեան բնօրրանը՝ Առիւծ կենդանակերպի երկրային տարածքում (Տես՝ Պատկեր «36»)։ Նոյնպէս դրանցից են առաջացել ռուս․ «լեւի», անգլ․ «left»՝ «ձախ» իմաստով բառերը, որոնք իրականում ծագել են այն իրողութիւնից, որ Առիւծի աշխարհագրական դիրքը գտնւում է Մեծ Հայքի արեւմտեան կողմում, քարտէսի վրայ մեր ձախում։
Ալեւի բառի «լեւ» (հայերէն՝ «ղեւ») արմատից է բխում անգլ․ «Law»-«օրէնք» բառը, եւ ուշադիր լինելով կը տեսնէք, որ Աստուածաշնչում իբրեւ թէ բացակայող «Ա․ Գիրք Օրինաց»-ը ներկայացուած է «Գիրք Ղեւտացւոց»-ով, երբ յուդայականների Ղեւտացի-Լեւիտները սկզբունքօրէն նրանց կրօնական օրէնսդիրներն ու դրանց պաշտպան-պահապան տօհմի ներկայացուցիչներն են։
Սակայն ի տարբերութիւն Լեւիտ-Ղեւտացիների՝ Ա-լեւիները Աստուածային օրէնքների պաշտպան-պահապաններն են, մինչդեռ յուդայականները՝ իրենց իսկ սահմանած օրէնքների։
Պէտք է ցաւով նշել, որ Անակի որդի Գրիգորի կողմից մեզ պարտադրուած քրիստոնէացման պատերազմին զոհ դարձան յատկապէս նրան ուժեղ դիմադրութիւն ցուցաբերող Դերսիմցիները, եւ այդ օրերից ի վեր նրանք որպէս հայեր՝ անջատուեցին մեզանից եւ պահպանեցին մեր հնագոյն հաւատալիքները, սակայն հրաժարուեցին մայրենի հայերէնից, ու որդեգրեցին մի լեզու (մեծաւ մասամբ հայերէն բառերի հակառակ ընթերցմամբ), որը կոչուեց «քրմանց մանչերի լեզու», ամփոփ ձեւով՝ «քրմանչքի»։ Շատերը այսօր քրմանչքին շփոթում են քրմանջի-քրդերէնի հետ, ինչը անգիտութիւնից է գալիս, կամ էլ նպատակ է հետապնդում բուն Ալեւիներին քրդերի շարքին դասելու եւ շահագործելու որպէս քրդերի։
Մինչդեռ մինչեւ 1937-38 թուականների Դերսիմի կոտորածները՝ Ալեւիների հոգեւոր առաջնորդ Փիրը վաստակաւոր եւ յարգուած Դերսիմցի Գէորգ Հալաջեան ուսուցչին բացառապէս ցոյց է տուել իրենց պապերի աւանդած սրբազան գիրքը, որն հայերէնով էր գրուած։
Կարեւոր է յիշատակել, որ Ուրարտական պետութեան կառավարումը սկզբունքօրէն չի՛ եղել ժառանգական, ոչ էլ ինչ որ տօհմի կամ խմբաւորման միահեծան իշխանութիւնը, այլ ընտրութեամբ, եւ այդ են ցոյց տալիս արքաներից ոմանց տիտղոսները։ Ուրարտուի արքաներ են ընտրուել թէ Դերսիմցիներ, եւ թէ Հայաստանի տարբեր վայրերից եկող արժանաւորներ։ Ուրարտական առաջին հիմնադիր արքայ Արամէի մակդիրն եղել «Լութիպրի», ինչը նշանակում է «օրէնքի դպիր», եւ ցոյց է տալիս նրա ծագումը Բարձր Հայքի Անի Աղիւնից, Դերսիմից։
Ռուսա Ա․-ի անունն ինքնին ցոյց է տալիս, որ նա Վանայ լճի հարաւակողմում հաստատուած Ռշտունեաց նախարարական տօհմից է, որի ակունքները գտնւում են Արիների բնօրրանում, «Արես»-«Խոյ»-ի՝ այլապէս Արարատ լեռան եւ Հայկական Պար լեռնաշղթայի տարածքում, հետեւաբար նա եւ բոլոր Ռուսաները չեն եղել Բարձր Հայքեցի-Դերսիմցի Արամէի եւ նրա որդի Սարդուրի Ա․-ի սերնդից։ Ուրարտական Արքայ Իշբուինիի անունն էլ բացայայտում է նրա Կետեան-Վիշապեան ծագումը, այսինքն Վանայ լճի արեւելեան տարածքից, Գնունիների տօհմից։
Մենք քիչը ասենք, դուք շատը հասկացէք։
Անցնենք պատմութեան առաւել ծանօթ դրուագներին
Աքեմենեան կայսրութեան հիմնադրման տարիներին Հայաստանի արքան էր Տիգրան Երուանդեանը։
Նրա հարաւային հարեւանն էր Մարերի վերջին արքայ Նաբոնիտը, որ Խորենացու մօտ յիշատակուած է որպէս Աժդահակ Մար։
Տիգրանն ու Աքեմենեան առաջին արքայ Կիւրոսը եղել են մանկութեան ընկերներ, եւ այդ մտերմութիւնը շարունակուել է նաեւ նրանց տիրակալութեան օրերին։
Նաբոնիտ-Աժդահակը տեսնելով սրանց սերտ յարաբերութիւնները՝ մտածել է, որ նրանք մի օր վերջ կը տան իր տիրապետութեան։ Եւ դրա առաջքը առնելու համար՝ դիմել է Տիգրանին, խնդրելով նրա Տիգրանուհի քրոջ ձեռքը, խնամիանալով փարատելու համար իր մտավախութիւնը։
Տիգրանուհին հարս է գնացել Նաբոնիտին։
Մի ժամանակ անց, Նաբոնիտ-Աժդահակը մտածել է Տիգրանին դաւադրաբար սպաննել տալ հենց Տիգրանուհու ձեռքով։ Սակայն Տիգրանուհին տեղեակ է պահել իր եղբօրը։ Վերջիվերջոյ Տիգրանն իր քրոջ կեանքն ապահովելով, եւ Աքեմենեան Արքայից Արքայ Կիւրոսի հետ միացեալ ուժերով ջախջախել է Նաբոնիտ-Աժդահակին, գերեվարել է նրա առաջին կնոջ՝ Անոյշին, նրա սպասաւորների եւ որդիների հետ ու բերել տեղաւորել Աժդահակ լեռան ստորոտին։ Նրանցից ոմանք յետագային Սեւանայ լճի հարաւում ստեղծել են Մարտունի քաղաքը։
Ահա այս պատերազմին մեծ քաջագործութիւններ է կատարել Տիգրանի կրտսեր որդի Վահագնը, որի համար էլ նա կոչուել է Վահագն Վիշապաքաղ, որովհետեւ Աժդահակն ու մարերը ծագումով եղել են Վիշապազուն։
Պատմագիրների մօտ հնուց եկած սովորութիւն է եղել, որ վատ մարդկանց անունները չեն յիշատակել ուղղակիօրէն, այլ մակդիրով։ Ուստի եւ Խորենացին Նաբոնիտին կոչել է Աժդահակ, օձ, որովհետեւ նա սատանայութիւններ է որոճացել։
Խորենացու արձանագրած երգի պատառիկը չի պատկանում այս Վահագնին, այլ դիւց Վահագնին։ Նրա օրերում այս երկուսին վերաբերող առասպելները խառնուել են իրար։
Այս պատերազմը նոր ժամանակների հերթական բախումն էր բարու եւ չարի, ուր յաղթեց բարին ու․․․ քնեց։ Եւ այսօրուայ մեր իրավիճակի երկրորդ պատճառը այստեղ է թաղուած, եւ ոչ թէ քրիստոնէութեան ընդունման կամ չընդունման մէջ։
Քանզի Աժդահակ-Մարի սերունդները մեզ չներեցին իրենց պարտութիւնը, եւ հեռանալով Ասիայի արեւելեան խորքերը, ու այնտեղ կազմակերպուելով՝ դաւադրութիւններ ու պատերազմներ հրահրեցին մեր դէմ, ու այսօր էլ շարունակում են իրենց սեւ գործը հենց մեր երկրում։
Այդ դաւադրութիւնների իրագործումն առաջին հերթին սկսեցին Պարսկաստանում՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացուն հրաւիրելով Աքեմենեան կայսրութիւնը փլուզելու համար։ Նա իր փոքր զօրքով անհնար էր, որ յաջողութեան հասնէր, սակայն Աքեմենեան բանակի հայ-Պարթեւ զօրահրամանատարները մինչ այդ խնամիացել էին Քաբուլ քաղաքի Աժդահակեան Զուհակ-Սահակ թագաւորի հետ, ուստի եւ Աքեմենեան բանակում առաջացել էր հրեադաւան Պարթեւների մի հոծ բազմութիւն, որոնք էլ ռազմաճակատում իրենց ենթակայ միլիոնանոց բանակին հրամայեցին զէնքերը վար դնել ու նահանջել։ Աքեմենեան վերջին արքան տեղ չգտաւ թաքնուելու։
Փառամոլ Մակեդոնացին գրաւելով Աքեմենեանների ամբողջ տիրոյթը՝ արդէն աւարտել էր իր առաքելութիւնը։ Ուստի եւ նրան դաւադրաբար թունաւոր նիզակով վիրաւորեցին աժդահակազունները, ու նա շուտով մահացաւ։
Սակայն Մակեդոնացու զօրքի հայ Սլկունի-Սելեւկեան զօրավարները տիրացան նրա Արեւելեան տիրոյթին՝ մինչեւ իրենց բնօրրան Միջերկրականի արեւելեան ափերը, Անտիոք՝ եւ ստեղծեցին Սելեւկեան կայսրութիւնը։
Մակեդոնացուց 60 տարի անց՝ Աժդահակեանները Պարսկաստանի հայ-Պարթեւներին հրահրեցին հայ Սելեւկեանների դէմ, եւ Պարսկաստանում ապա եւ Հայաստանում հիմնուեց Պարթեւական զինուորական իշխանապետութիւնը։
Այս ընթացքում Հռոմէական կայսրութիւնը ընդարձակուեց դէպի արեւմուտք, եւ գրաւելով Սպանիան՝ աչքը ուղղեց դէպի արեւելք։
Պարսից Պարթեւ Արշական արքայից արքան ծերացել էր, եւ չէր կարող քայլեր ձեռնարկել Հռոմէացիների դէմ։
Այդ ժամանակ Պարթեւների երկրորդ գահի տիրակալն էր Հայոց երիտասարդ Արտաշէս Ա․ Պարթեւ արքան, որն իր հօրեղբօրորդի Արշականին համոզեց, իրեն վստահել Ա․ գահի կառավարումը, դէմ դնելու համար Հռոմէացիներին։
Արշականը համաձայնեց ու Պարթեւաց արքայից արքայի տիտղոսը յանձնեց Արտաշէսին։
Սա ցամաքային եւ ծովային մեծ զօրք հաւաքեց ու գնաց Յունաստան։ Խորենացին նկարագրում է, թէ ինչքան հզօր էր նա, նոյնիսկ Մակեդոնացին նրա մօտ մի գաճաճ էր թւում։
Պարթեւ Արտաշէսը կոչուեց Աշխարհակալ, եւ քսանհինգ տարի շարունակաբար կարողացաւ երկրի հանգիստն ու խաղաղութիւնը ապահովել։
Նա գտնւում էր Յունաստանում, երբ ինչ որ մութ հանգամանքներում թունաւորուեց ու մահկանացուն կնքեց։ Հենց ինքն է, որ մահուան սնարում ասաց «Ո՜ տայր ինձ զծուխն ծխանի, զարաւօտն Նաւասարդի, զվազելն եղանց եւ զվարգելն եղջերուաց»․ նաեւ՝ «Աւաղ փառացս անցաւորի»։
Այս դէպքը մեզ մտածել տուեց, որ նրան հաստատաբար թունաւորել են աժդահակեան խառնածին պարթեւները, որոնք նախօրոք Հռոմէացիներին հրաւիրել են տիրելու արեւելքին։ Պարթեւական հսկայ բանակն ու նաւատորմը, որ նրանց հրամանատարութեան ներքոյ էր՝ կազմալուծուեց փախուստի հրամաններով, եւ այդպիսով ամբողջ զէնքն ու զինամթերքը, հարստութիւններն ու նաւատորմը անցաւ Հռոմէացիների ձեռքը։
Պարթեւ Արտաշէս Աշխարհակալի որդի Տիգրան Բ․-ը, որ մինչ այդ իր հօր փոխանորդն էր ու նստած էր Պարսկաստանում՝ լսելով հօր թունաւորման ու բանակի կազմալուծման մասին, փորձեց նոր զօրք հաւաքել Պարսկաստանում։ Սակայն դաւադիր աժդահակեան պարթեւները հրաժարուեցին զօրք մատակարարել նրան, որովհետեւ իրենք էին կազմակերպել Արտաշէսի սպաննութիւնը եւ ձգտում էին փլուզել Հայ Պարթեւական կայսրութիւնը։
Տիգրանը անմիջապէս գնաց իր հայրենի տուն՝ Հայաստան, ու այնտեղ նոր զօրք ձեւաւորեց ու կարողացաւ Հռոմէացիների առաջքը առնել։
Արդարեւ, Տիգրանը մնաց միայն Հայաստանի արքայ, իսկ Պարսկաստանի գահին նստեց մի այլ Պարթեւ արքայ, մի գուցէ խառնածին։
Այս ձեւով Հայաստանի Հայ Պարթեւական իշխանական տունը շարունակեց մնալ անխառն հայկական՝ ի տարբերութիւն Պարսկականի Պարթեւներին։
Սա Աժդահակեանների երկրորդ դաւադրութիւնն էր մեր եւ պարսիկների դէմ։ Իսկ երրորդ դաւադրութիւնը նրանք իրագործեցին Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան օրերին։
Հասունացաւ Աժդահակեանների ոսկեդարի ժամանակը՝ երբ մահացաւ Պարթեւաց հերթական Արքայից Արքան, ու նրան պիտի փոխարինէր որդին՝ որին հենց արքայական պալատում սպաննեց Աժդահակեան-Սասանեան Արդաշիրը, եւ իրեն հռչակեց Արքայից Արքայ։
Այդ ընթացքում շարունակւում էր Պարթեւների երկրորդ գահի տիրակալութիւնը Հայաստանում՝ Խոսրով Արշակունու ղեկավարութեամբ։ Նա շատ զայրացաւ Արդաշիրի արարքից, եւ տաս տարի շարունակ՝ գարնանամուտից մինչեւ ուշ աշուն, իր զօրքերով ասպատակեց Պարսկաստանը, ամեն անգամ Սասանեանին փախուստի մատնելով երկրի ծայրամասերը։
Խոսրովը զինուորական դասակարգի ներկայացուցիչ էր եւ ոչ թէ հոգեւոր, ուստի եւ լաւ չգիտէր անցեալի պատմութիւնը, եւ մինչեւ իր եղեռնական սպաննութիւնը՝ չհասկացաւ, թէ ինչո՞ւ Պարսկաստանի Պարթեւ իշխանները՝ իր «արիւնակիցները», չցանկացան վերստին նստել իրենց ժառանգական գահին, երբ ինքն ամեն ձեւով սատարում էր նրանց։ Քանզի չգիտէր, որ Պարսկաստանում նրանցից շատերը խնամիացել էին Աժդահակեաններին, ուստի եւ Արդաշիրին, ու նրանցից սերածները դարձել էին յուդայականներ։
Սա այն անկիւնադարձային պահն էր, որից յետոյ թաւալգլոր պիտի անկում ապրէր Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը՝ կորցնելով պետականութիւնը, եւ վերջիվերջոյ վիշապազունների կողմից ենթարկուելու համար ցեղասպանութեան, ու հասնելու մեր օրերի ճղճիմ պետականութեան։
Պատկերը ամբողջացնելու համար ասենք, որ սասանեան-աժդահակեան իշխանաւորները այնքան շփացան ու յղփացան, որ կարծում էին թէ այլեւս յաւերժական են մնալու իրենց դիրքերում։
Քանզի նրանք հասցրին աղաւաղել մարդկութեան ամբողջ անցեալի պատմութիւնը, մշակոյթը, հաւատալիքները, պղծել սրբութիւնները, խաթարել տօմարը եւ գիտութիւնները ընդհանուր առմամբ այն աստիճանի, որ թւում էր թէ նրանք անվերադարձ կործանել են Հայ Արիական համակարգն ու հաւատամքը, եւ մեզ հասցրել են ոչնչացման եզրին ու ստրկացրել։
Սակայն Հայ ազգն իր հանճարով գտաւ ելքը՝ ուստի եւ վերացաւ նրանց անփարունակ իշխանութիւնը։
Դա նորաստեղծ մահմետական կրօնն էր, որ սրբեց տարաւ վիշապազունների ամբարտաւանութիւնը։
Սակայն պայքարը դարձաւ ընդյատակեայ, ինչպէս որ Մսրայ Մելիքը մտել էր փոսի մէջ ու իրեն ծածկել 40 եզան կաշիով, նոյն օրինակով էլ հազար ու մի ծածկոյթով ու իզմերով ծածկուելով՝ վիշապազունները փորձեցին անտեսանելի, անճանաչելի եւ կամ անհասանելի դառնալ։
Թէեւ մօտ հազար տարիէ ի վեր ՀԱՅ ազգը պայքարում է վերկանգնելու իր անցեալի Աստուածեղէն համակարգն ու արժանապատւութիւնը՝ սակայն նրա հանդէպ անլուր հալածանքներն ու դաւադրութիւնները շարունակւում են ամեն կերպ ու ամենուր։
Հասունացել է ոտքի կանգնելու պահը՝ եւ ուղղելու մեր մէջքը։
Փառք Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի, Խորենացու, Ֆիրդուսու եւ աշխարհի բոլոր ազատասէր մտաւորականների ու գործիչների Լուսեղէն ներդրումներին ու ջանքերին։
Յաւելուած
Հայ Քրմական հնագոյն անշարժ տօմարը
*«/» նշանով բաժանուած թուականներից առաջինը սովորական տարում է, երկրորդը՝ նահանջ:
Էլեկտրա-մագնիսական դաշտում α - ճառագայթները շեղւում են դէպի բացասական դաշտ, β - ճառագայթները՝ դէպի դրական դաշտ. իսկ γ - ճառագայթները չեն շեղւում:
Բերոսոսի բերած Տիրակալների անուանացանկը՝ ըստ Ապոլլոդորի
(Ռոբըրտ Տեմպլ, «Սիրիուսի առեղծուածը», էջ 470-ից)
Ըստ Աբիդենի՝ Շարը 3600 տարի է, Ները՝ 600տ., Սոսսոսը՝ 60 տարի է:
1.Բաբելոնից - Ալոր (Աղովրոս) 36000տ. (10 Շար)
2.Պանտիբիբլոնից- Ալապար (Ալապրոս) 10800տ. (3 Շար` ըստ Աբիդենի)
3.Պանտիբիբլոնից- Ամելոն (Ամիլլարոս) 46800տ. (13 Շար՝ ըստ Աբիդենի
4.Խաղտիքից - Ամմեմնոն 43200տ. (12 Շար՝ ըստ Աբիդենի)
[Սրա առաջին տարում – 40-րդ Շարում՝ 144000թ. - Էրիտրեական ծովից
(ըստ Աբիդենի՝ երկրորդ անգամ) դուրս է եկել մուսար Օաննէս աննեդոտը,
որից 26 Շար – 67600տ. - յետոյ դուրս է եկել երկրորդ (ըստ Աբիդենի՝
երրորդ) աննեդոտը]
5.Պանտիբիբլիոնից - Մեգալար/լորոս 64800տ. (18 Շար)
6.Պանտիբիբլիոնից- Դաոն՝ հովիւը 36000տ. (10 Շար)
(Սրա ժամանակ Էրիտրեական ծովից դուրս է եկել 4-րդ աննեդոտը – 4
Աննեդոտներ, 1.Եւդոք, 2.Ենեուգամ, 3.Ենեուբոլ, 4.Անեմենտ)
7.Պանտիբիբլիոնից - Եւդորեշ 64800տ. (18 Շար)
(Սրա ժամանակ Էրիտրեական ծովից դուրս է եկել 5-րդ աննեդոտը՝
Օդակոն - ըստ Աբիդենի՝ Անոդաֆ – անունով)
8.Լարանկիից- Խաղտեացի Ամեմպսին 36000տ. (10 Շար)
9.Լարանկիից- Խաղտեացի Օթիարտ 28800տ. ( 8 Շար)
10.Լարանկիից - Օթիարտի որդին Քսիսութր (Սիզիթրոս) 64800տ.(18 Շար)
(Սրա ժամանակ տեղի է ունեցել ջրհեղեղը)
Այս ղեկավարների իշխանութեան ընդհանուր ժամանակը՝ 432000տ. (120
Շար)
ՍՈՒՄԷՐԱԿԱՆ ԱՐՔԱՅԱՑԱՆԿ
Մայրաքաղաք Արքայ Իշխ․Տարիներ Իշխող Հարստ․
1.Էրիդու Ալուլիմ 28.800
2. Ալալգար 36.000 64.800
3.Բադ-տիբիրա Էնմենլուանա 43.200
4. Էնմենգալաննա 28.800
5. Դումուզի (հովիւը) 36.000 108.000
6.Լարաք Էնսիփազիաննա 28.800 28.800
7.Սիպպար Էնմեդուրաննա 21.000 21.000
8.Շուրուպպակ Ուբարատուտու (Ութ) 18.600 18.600
241.200
Առիւծի կենդանաշրջանի 1412-րդ տարուն՝ Ջրհեղեղ
1.Քիշ-Գա(մ)ուր (Յաբեթի որդի Գոմեր) 1․200
2. Գուլլա-Նիդաբա-աննապադ 960
3. Փալաքինաթիմ (Զրուանի թոռ Փաղեկ) 1․200
4. Նանգիշլիշմա 670
5. Բախինա 420
6. Բաբում 300 4․750
7. Բ/Փուանում (Զրուան/Փոքր Մհեր) 840 (Խեցգետնի
իշխանութեան ժամանակ մթա․ 32․788 թ․-ին արարել է
նոր տեսակի մարդկանց)
8. Քալիբում 960
9. Գ/Քալումում 840
10. Զուկակիփ 900
11. Աթաբի 600
12. Մաշդա (որդին) 840
13. Արվիում (Մաշդայի որդին) 720
14. Էթանա (հովիւը, համբարձ․) 1․560
15. Բալիխ (որդին) 400
16. Էնմենուննա 660
17. Մելա/եմ-Քիշ (Էնմ․-ի որդին) 900
18. Բարսալնուննա (Էնմ.-ի որդին) 1.200
19. Զամուգ (որդին) 140
20. Թիզքար (Զամուգի որդին) 305
21. Իլքու 900
22. Իլթասադում 1.200
23. Էնմեբարագեսի 900
24. Ագգա (որդին) 625 (24.510)19.240
25.Էաննա- Մեսքինգաշեր (Ութի որդին) 324 324
26.Ուրուկ- Էնմերքար (որդին) 420
27. Լուգալբանդա (հովիւը՝ Հայկ) 1.200
որի առաջին 514 տարին Կարիճի
կենդանաշրջանում, մնացածն էլ
Աղեղնաւորի։
(Սառցապատման սկիզբը՝ Ջրհեղեղից 20.500
տարի ետք, Հայկի իշխանութեան 516-րդ տարում)
28. Դումուզի (ձկնորսը Հայայից՝ Կադմոս) 100
29. Գիլգամեշ 126
30. Ուրնունգալ (որդին) 30
31. Ուդուլքալամա (Ուրն.-ի որդին) 15
32. Լաբաշեր 9
33. Էննունդարաննա 8
34. Մեշխե (դարբինը) 36
35. Մելա/եմաննա 6
36. Լուգալքիդուլ 36 1․986
37.Ուր Մեսաննեփադդա 80
38. Մեսքիագնան/ուն/նա (որդին) 36
39. Էլուլու 25
40. Բալուլու 36 177
41.Աւան ........... .........
42. ........... .........
43. ........... ․․․․․․․․ 36356
Սառցապատման գագաթնակէտը
44.Քիշ Սիսուդա (թաղիքագործը) 201+
45. Դադասիգ 81
46. Մամագալ (նաւավարը) 306
47. Քալբում (որդին) 195
48. Թուգե 360
49. Մեննունա (որդին) 180
50. Լուգալմա 360
(Հալոցքի սկիզբը սառցապատումից 4486 կամ 3318 տարի ետք)
51. Իբբի-Էա (Բել-Եւիլա) 290 (3195) 1683
52.Խամազի Խադ/թանիշ 360 360
53.Ուրուկ Էնշականշանա 60
54. Լուգալուրէ 120
55. Արգանդէա 7 187
56.Ուր Նանի 120+
57. Մեսքիագնաննա (որդին) 48
58. ..............(որդին) 2 582
59.Ադաբ Լուգալաննեմունդու 90 90
60.Մարի Անբու 30
61. Անբա (որդին) 17
62. Բազի (կաշեգործը) 30
63. Զիզի (թաղիքագործը) 20
64. Լիմեր (gudu քուրմը) 30
65. Շարրումիթեր 9 136
66.Քիշ Քուգ-Բաու (պանդոկի տ-ուհի) 100 100
67.Աքշաք Ունզի 30
68. Ունդալուլու 6
69. Ուրուր 6
70. Պուզուր-Նիրախ 20
71. Իշու-Իլ 24
72. Շու-Սին (որդին) 7 93
73.Քիշ Պուզուր-Սուէն (Քուգ-Բաուի) 25
74. Ուր-Զաբաբա (որդին) 400
75. Սիմուդարրա 30
76. Ուսիվաթար (որդին) 7
77. Իշտար-Մութի 11
78. Իշմէ-Շամաշ 11
79. Շու-Իլիշու 15
80. Նաննիա (ոսկերիչը) 7 491
81.Ուրուկ Լուգալզագգեսի 25 25
82.Աքադէ Սարգոն (այգեպանի որդին) 56
83. Ռիմուշ (որդին) 9
84. Մանիշտուշու (եղբայրը) 15
85. Նարամ-Սուեն (որդին) 56
86. Շարկալիշարրի (որդին) 25
87. Իգիգի, Նանում, Իմի, Էլուլու 3
88. Դուդու 21
89. Շուդուրուլ (որդին) 15 181
90.Ուրուկ Ուրնիգին 7
91. Ուրգիգիր (որդին) 6
92. Քուդա 6
93. Պուզուր-Իլի 5
94. Ուր-Ութու 6 30
95.Գուտիում երկրի թագ. - Ինքիշուշ 6
96. Սարլագաբ 6
97. Շուլմե 6
98. Սիլուլումեշ 6
99. Ինիմաբաքեշ 5
100. Իգեշաուշ 6
101. Յարլագաբ 15
102. Իբաթե 3
103. Յարլա(նգաբ) 3
104. Քուրում 1
105. Ափիլ-քին 3
106. Լա-°ա/երաբում 2
107. Իրարում 2
108. Իբրանում 1
109. Խալբում 2
110. Պուզուր-Սուեն (որդին) 7
111. Յարլագանդա 7
112. Տիրիկա (ն) 0,40 օր 81
113.Ուրուկ Ութուխեգալ 7, 6 ամիս 15 օր 7 7
114.Ուր Ուր-Նամմու 18
115. Շուլգի (որդին) 46
116. Ամար-Սուեն (որդին) 9
117. Շու-Սուեն (որդին) 9
118. Իբբի-Սուեն (որդին) 24 117
119.Իսին Իշբի-Էրրա 33
120. Շու-Իլիշու (որդին) 10
121. Իդին-Դագան (որդին) 21
122. Իշմե-Դագան (որդին) 20
123. Լիպիթ-Իշտար (որդին) 11
124. Ուր-Նինուրթա 28
125. Բուր-Սուեն (որդին) 21
126. Լիպիթ-Էնլիլ (որդին) 5
127. Էրրա-իմիթթի 8
128. ...... ......
129. Էնլիլ-բանի 24
130. Զամբիա 3
131. Իթերփիշա 4
132. Ուրդուկուգա 4
133. Սուեն-մագիր 11
134. Դամիգլիշու (որդին) 23 203
===================================================================
Նօյեան ջրհեղեղից յետոյ՝
Կենդանաշրջանների իշխանութեան Աղիւսակը
Կենդանակերպը Կենդանաշրջանը[25]
Առիւծ 36.780-34.620 թ․մթա․։ (Ջրհեղեղը տեղի է ունեցել Առիւծի
իշխանութեան 1412-րդ տարում, այսինքն
35․368թ․-ին մթա․, որից յետոյ երկիրը
կառավարել է նախ Յաբեթի որդի Գոմերը
1200 տարի, ապա Գուլլա-Նիդաբա-
աննապադը 960 տարի):
Խեցգետին 34.619-32.459 թ․մթա․: (Ապակառավարել է Զրուանի ծոռ
Փաղեկ/Փալաքինաթիմը 1․200 տարի, յետոյ
Նանգիշլիման 670 տարի, ապա Բախինան
420 տարի, ապա Բաբումը 300 տարի, բոլորն
էլ Քիշ քաղաքում, ապա Զրուան/Փոքր Մհերը
840 տարի 32․918-ից 32․078 թ․մթա․, ,եւ 32.788
թ․-ին մթա․արարելէնոր տեսակի
մարդկանց)։
Երկաւոր 32.458-30.298 թ․մթա․
Ցուլ 30.297-28.137 թ․մթա․
Խոյ 28.136-25.976 թ․մթա․
Ձուկ 25.975-23.815 թ․մթա․
Ջրհոս 23.814-21.654 թ․մթա․
Այծեղջիւր 21.653-19.493 թ․մթա․(Հայկ նահապետի գերիշխանութեան
սկիզբը՝ 19․984 թ․-ին մթա.)
Աղեղնաւոր 19.492-17.332 թ․մթա․(Երկրագնդի սառցապատման սկիզբը
19․468 թ.-ից մթա.)
Կարիճ 17.331-15.171 թ․մթա․
Կշեռք 15.170-13.010 թ․մթա․ (Երկրագնդի լրիւ սառցապատումը
15․168 թ․մթա․, եւՓոքր Մհերը քարանձաւում է)
Կոյս 13.009-10.849 թ․մթա․ (Բել եւ աշտարակաշինութիւն) թ․մթա․,
Առիւծ 10.848- 8.688 թ․մթա․ (Հայկ-Բելեան ընդհարումը՝ 9․214
Միջին քարի դար՝ մեզոլիթ։
"Գէօբեկլի թեփէ" հնավայրՈւրհայի մօտ՝
9500-7300 թ․մթա․)
Խեցգետին 8.687- 6.527 թ․մթա․ (Երիքովի որսորդական-նատուֆեան
մշակոյթը՝ որսորդ-ձկնորս Հայացի Կադմոս-
Դումուզիի տարածած մշակոյթն է, մթա․ 8-7-
րդ հազարամեակ, նեոլիթեան շրջան)
Երկաւոր 6.526- 4.366 թ․մթա․ (Չաթալ-հիւյիւքեան-Հալաֆ-
Հասունեան մշակոյթը՝ Կիցուվատնայի
Քիշեցիների-Զրուանեան մշակոյթն է, որն
հասել է Յունաստան, Մակեդոնիա, Թեսալիա
եւ Էլամ՝ մթա․ 5160-4915 թթ․)
Ցուլ 4.365- 2.205 թ․մթա․ (Այս միջոցին տեղի են ունեցել
Սումերի քաղաքակրթութեան սկզբնաւորումը
մթա․մօտ 3800թ․, Անգլիայի Ստոուն-
Հէյնջեան կառոյցները - 3200-3100
թ․մթա․, նաեւԱրիական երկու
արշաւանքները դէպի արեւելք՝
Պարսկաստան ու ապա Հնդկաստան) :
Խոյ 2.204- 44 թ․մթա․ (Հայկազնեան Արամ նահապետի,
յետոյ Շամիրամ Արայ Գեղեցիկի ու ապա
Արայեան Արայ-Կարդոսի
ժամանակաշրջանը՝ մթա․ 1320-1235 թթ․, ու
յետոյ Անուշաւան Սօսանուէր ուՊարէտ) ,
Ձուկ - 43- 2.117 թ․Ք․ (Քրիստոնէական մշակոյթ)
Ջրհոս 2.118- 4.278 թ․Ք․ (Երկրագնդի վրայ Փոքր ջրհեղեղների
ահագնացումը)
Այծեղջիւր 4.279- 6.439 թ․Ք․ (Փոքր Մհեր դուրս է գալու քարանձաւից
5․341 թ․Ք․)
Երեւան, 20 Սեպտեմբեր 2018 թ․
Ա Ւ Ա Ր Տ
[1] Եւրոպական լեզուների Volcano-ն առաջացել է հայերէնի "Եղեգան փող" խօսքից, երբ
"եղեգ"-ը լատ․ "cano"-ն է, կամ անգլ․ "cane"-ը, իսկ "vol"-ը հայերէնի "փող" բառի
տառադարձութիւնն է։
[2] "Վահ"-ը անգլ․ "wave=ալիք" բառն է, յատկապէս "մտաւոր ալիք"-ը, որից էլ "վեհ"-ը։ Ուստի
"Վահ-ունի=մտաւոր ալիք ունեցող" է նշանակում, իսկ "Վահագն"-ի "ագն"-ը "բորբոքող"
իմաստն ունի, հետեւաբար Վահագնը եղել է "մտաւոր ալիքներ բորբոքող"։ Սրանից էլ
պարզւում է, որ "վհուկ"-ը մարդկանց մտքին վրայ ազդող մի կախարդ է։ Յունական
առասպելներում Վահագնի յատկանիշներն ունեցել է "Տրիտոն"-ը (Մեր Տիրը), որ
"ծովային խեցու միջոցով հանած ձայնով ջրային ալիքներ է բարձրացրել, կամ էլ
խաղաղեցրել է ծովը, նոյնիսկ ժայռեր է փշրել ու ծովի յատակից կղզիներ է բարձրացրել
ջրի երեսին"։ Այդպիսի յատկանիշներ է ունեցել նաեւ մեր աւանդավէպի Ձէնով Օհանը։
Երեւի թէ նոյնպիսի միջոցներով էլ այսօր ցունամիներ են առաջացնում մեծ պետութիւնները․․․
[3] Այս առաջին Վահագնը երկրի վրայ արարիչ Վահագնն է, եւ ոչ թէ "Վիշապաքաղ"-ը։
[4] Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի "Յաճախապատում Ճառք" երկում այս "Ան"-ը գրանցուել է "Էն"։
[5] Տես՝ Զախարիա Սիտչին, "12-րդ Մոլորակը", ռուս․ լեզուով, Մոսկուա, 2005, էջ 106-107
(Закария Ситчин "Двенадцатая Планета")
[6] Յունական առասպելաբանութեամբ ասւում է, թէ "Գէա"-ն (երկիր մոլորակը) Ուռանից ծնունդ է
տուել երեք հրէշների։ "Հրէշ" նշանակում է "հուր շնչող", որն երկրային հարթութեան
վրայ պատկերում է հրաբուխ։ Իսկ Հնդկական Վեդաներում հայերէնի "հրէշ"-ը ներկայացուել է
"Ռիշի" բառով՝ որպէս երկնային առաջին արարուածների անունը, որոնք համապատասխանում
են աստղերին եւ աստղակոյտերին, ապա նաեւ տիեզերածին մտաւոր-հոգեւոր էակներին։ Իսկ
"հրեշտակ" բառը կարելի է հասկանալ "հերղէն ակ, գունդ"։
[7] Հետեւաբար Ցուլ կենադանակերպի գլխաւոր աստղն էլ յայտնի է "Ալ-Տաբարան", որն
առաջացել է "Տաւրոյ բերան"-ից։
[8] Սա եղել է Աքեմենեան երկրորդ տիրակալ Կամբիւսոսի կողմից Բաբելոնի Քաղդէացի վերջին
արքայ Նաբոնիտին (Աժդահակ-վիշապին) տրուած ածական անունը։
[9] "Մաւսուատ Ասաթիր Ալ-Արաբ", Մուհամմետ Աջինա, "Դար էլ Ֆարաբի" հրատ․, Բէյրութ,
Լիբանան, 1994 թ․, էջ 122, արաբերէն լեզուով։
[10] "Մաուսուատ Ասաթիր Ալ-Արաբ", նոյն, էջ 122։
[11] Մ․ Աջինայ, նոյն, Ա․հատոր, էջ 123։ Համաշխարհային այլեւայլ ժողովուրդների
առասպելներում՝ ամբողջ ցամաքը շերտ առ շերտ եւ վրայ վրայի կանգնել է Կետի մէջքին,
եւ նրանց մօտ առաջին արարուածը իբր թէ Կետն է։
[12] Ա․ Մովսիսեան, "Հայաստանը Քրիստոսից առաջ երրորդ հազարամեակում", էջ 56։
Արքայացանկը տեսնել վերջին էջերում։
[13] Հովիւ Դումուզի-Արամազդն իրականում կոչուել է Յաբեթ, եւ առաջին Յաբեթն է, որի անունն
էլ կրել է Նօյի կրտսեր որդին։
[14] Մ․ Խորենացի, նոյն, Գիրք Առաջին, էջ 16։
[15] «Հովիւ Դումուզի»-ն նոյն ինքն Պրոմեթեւս-Սուրբ Գրոց Մաթուսաղա-մեր Առիւծ Մհերն է,
սումէրական առասպելների «Հայա» կարդացուած հրեշտակի որդին, «որն էլ Ադամին
արարողն է ու երկրածին մարդկանց «հովիւը»։ Նրա յիշատակին է որ ջրհեղեղից բաւական
յետոյ, Հայկի որդի Արամանեակն իր որդուն անուանել է Կադմոս (համազօր «Դումուզի»-ին),
երբ վերջինս սումէրական արքայացանկում կոչուել է «Դումուզի ձկնորսը՝ Հայայից»։
[16] «Բիւրակն» անուան հիմքը «բիւր»-ն է, որի «բիւ»-«բեւ» արմատը յունական կամ լատինական
«Bio»-«կենաք» նշանակող բառն է, որ «ր»-ի հետ մէկտեղ լինում է «կեանքի պահ», իսկ
«ակն»-ը «ակ անել»-«ամբողջացնել» է նշանակում, ուստի «Բիւրակն»-ը եղել է «կեանքի
արարման ակը՝ վայրը»։ Դրա համար էլ Բիւրակնը կոչուել է նաեւ «Սերմանց»։
[17] «Յաճախապատում Ճառք», Վաղարշապատ, 1894-96, Ճառ ԺԱ, էջ 131, «յահուր բարուց»։
[18] Տես՝ Ռոբըրտ Տեմպլ, «Սիրիուսի առեղծուածը», ռուս․լեզուով, Մոսկուա, 2005, էջ 396։
[19] «Էա»-ն սումէրական առասպելներում յիշատակւում է նաեւ «Էնկի»։ Յունարէնում «Էա»-ն
դարձել է «Յա-նի» (է>ի>յ անցումով), հայերէնում՝ ազգը ցոյց տուող «Եա-ն» ածանցի։
«Էնկի»-ն Սուրբ Գրոց մէջ յիշատակւում է «Ենովք» (Մաթուսաղայի հայրը), իսկ ԱՄՆ-ում
այսօր դարձել է «Եանկի» կամ «Յանքի»։
[20] Մըսր անունը բխում է հայերէնի «Մեծ ուր», «վերգետնեայ հոսող մեծ գետ» խօսքից, ինչը
Նեղոս գետին տրուած սկզբնական անունն է, եւ մինչեւ օրս օգտագործւում է
Եգիպտացիների եւ արաբների կողմից «Եգիպտոս» անուան փոխարէն։
[21] Այս է Ատլանտիդայի իսկական պատմութիւնը։
[22] Տես՝ Խորենացի, Հայոց Պատմութիւն։
[23] «Իլիական», Հոմերոս, թրգմ․Մ․Խերանեանի, Եր․1987, Երեւանի Համալսարանի Հրատ, էջ
196։
[24] «Իլիական», նոյն էջ 123։
[25]26 Հիմք ենք վերցրել Զ․ Սիտչինի յիշատակուած գրքի տուեալները, տես նոյն՝ էջ 418։